लवचिक अभिनेता मेहमूद

हिंदी चित्रपटसृष्टीत अनेक विनोदी अभिनेते होऊन गेले; पण विनोदी अभिनेता असूनही नायक, खलनायक, निर्माता अशा अनेक भूमिका करणारा उत्तम कलाकार म्हणजे मेहमूद. हातात येईल ते काम निष्ठेने आणि प्रामाणिकपणे केल्याने ते कसे यशस्वी होते, याचे जिवंत उदाहरण म्हणजे मेहमूद. पाण्याला जसा आकार द्यायचा ठरवले, तर ज्या पात्रात ठेवू तसा आकार येतो, अशीच मेहमूदची कारकीर्द होती. आज मेहमूदची पुण्यतिथी. २३ जुलैला त्याचे निधन झाले; पण त्याची बॉलीवूडमधील कारकीर्द मात्र संस्मरणीय अशीच आहे.

रूपेरी पडद्यावर अनेक दिग्गजांबरोबर मेहमूदची जोडी जमली होती. यात धर्मेंद्र-मेहमूद, जितेंद्र-मेहमूद, धुमाळ शुभा खोटे-मेहमूद, आय. एस. जोहर-मेहमूद अशा जोड्या जमवून त्याने आपली छाप उमटवलीच; पण एक सजग निर्माता-दिग्दर्शक म्हणून त्याने निर्माण केलेले चित्रपट हे केवळ अविस्मरणीय असेच आहेत.

त्याचा उल्लेख लवचिक असा करण्याचे कारणच आहे की, तो पाहिजे तसा वाकू, वळू आणि करू शकत होता. मुमताज अली हे मेहमूदचे वडील. ते बॉम्बे टॉकीजमध्ये काम करत होते. सुरुवातीला मेहमूद हा गाडी चालवण्याचे काम करत होता. त्यावेळी त्याला वाटले ही नसेल की, हा कधी बॉलीवूडचा पडदा व्यापणारा कलाकार होईल. त्यानंतर मीनाकुमारीने त्याला टेबल-टेनिस शिकवण्यासाठी म्हणून ठेवले. त्यावेळी मीनाकुमारीच्या बहिणीशी मधूशी त्याचे प्रेम जमले आणि दोघांनी लग्न केले. या लग्नानंतर मीनाकुमारीच्या पुढाकाराने त्याने अभिनयाला सुरुवात केली. सुरुवातीला दो बिघा जमीन, प्यासा अशा चित्रपटातून छोट्या भूमिका त्याने केल्या; पण त्याला खºया अर्थाने ब्रेक म्हणतात तो मिळाला परवरीश या चित्रपटात. या चित्रपटात राज कपूरच्या भावाची भूमिका त्याने केली होती. त्यानंतर त्याने प्यार किये जा, जिद्दी, लव्ह इन टोकियो असे अनेक हिट चित्रपट दिले; पण त्याच्यातील विनोदी अभिनेता हा सर्वांना भावला; पण हाच विनोदी अभिनेता एक उत्तम निर्माता-दिग्दर्शक बनू शकतो हे त्याने पुढच्या काळात दाखवून दिले.

अमिताभ बच्चनला घेऊन त्याच्या सुरुवातीच्या काळात केलेला बॉम्बे टू गोवा हा १९७२मध्ये केला होता. हा चित्रपट आजही कोणत्याही वाहिनीवर लागला, तर प्रेक्षक आवडीने पाहतात. त्यापूर्वी १९६८ला मेहमूदची निर्मिती असलेला एव्हरग्रीन तुफान हिट चित्रपट म्हणजे पडोसन. सुनील दत्त, सायरा बानू, किशोर कुमार आणि मेहमूदची उत्तम केमिस्ट्री म्हणजे सदाबहार पडोसन हा चित्रपट.

त्यानंतर मेहमूदने निर्माण केलेले दोन चित्रपट मला मनापासून आवडतात ते म्हणजे कुवारा बाप आणि सबसे बडा रुपया.

कुवारा बाप हा फार मोठी दूरदृष्टी असलेला चित्रपट. मेहमूदच याचा नायक होता. यात विनोद मेहरा, विनोद खन्ना, संजीवकुमार याशिवाय पाहुणे कलाकार म्हणून धर्मेंद्र, अमिताभ बच्चन, हेमामालिनी, दारासिंग यांनी मेहमूदच्या मैत्रीखातर काम केले होते; पण यात जो पोलिओचा विषय त्याने १९७४ साली हातात घेतला तो फार महत्त्वाचा होता. संपूर्ण जगाला किंवा भारताला पोलिओ निर्मूलनाची मोहीम हातात घेण्यासाठी १९९५ हे साल उजाडले होते, तेव्हापासून आजपर्यंत या निर्मूलनाची जाहिरात दो बूंद जिंदगी के म्हणून अमिताभ बच्चन गेली वीस-पंचवीस वर्ष जाहिरात करत आहेत; पण त्यापूर्वी २० वर्ष अगोदर मेहमूदन याने पोलिओची भयानकता आपल्या चित्रपटातून दाखवली होती. जे-जे उपेक्षित आहे त्यांना आपल्यात सामावून घेत केलेला हा चित्रपट होता. विवाहापूर्वी जन्माला आलेली संतती एखाद्या तरुणीने टाकून देऊन त्याचा सांभाळ करावा लागणे. झोपडपट्टीत शेकडो हिजड्यांसमवेत त्याचे नामकरण करणे, सज रही गली मेरी अम्मा सुनहरी कोठे में... हे गाणं आणि त्या सापडलेल्या अनाथ मुलाला पोलिओची लागण होणे. त्याचे भविष्य याचा चांगला विषय या चित्रपटातून त्याने हाताळला होता. मेहमूदच्या स्टाईलने विनोदी अंगाने हा चित्रपट जात असला, तरी त्यात संजीवकुमारने डॉक्टर म्हणून दिलेला संदेश हा अतिशय गंभीर होता; पण या चित्रपटातील हाजी हाजी करत टाळ्या पिटणे लक्षात राहिले; पण त्या संदेशाकडे दुर्लक्ष झाले; पण एक सुंदर कलात्मक चित्रपट म्हणून याची दखल घेणे आवश्यक होते. प्रत्यक्षात मेहमूदच्या खºया जीवनातील घटनेवर आधारीतच हा चित्रपट होता. त्याच्या मुलाला पोलिओ झाला होता. त्याला तो बरा करू शकला नाही. ही व्यथा त्याने सामाजिक प्रश्न म्हणून या चित्रपटातून मांडली होती.

मेहमूदने निर्माण केलेला आणखी एक चित्रपट म्हणजे सबसे बडा रुपया हा चित्रपट. पूर्वापार ऐशोरामात वाढलेल्या पण साधा असलेल्या विनोद मेहराला पैशांची किंमत कळण्यासाठी मेहदूनने जे खलनायकी ढंगाने कथानक उलगडले आहे, ते पूर्णपणे रंजक आहे. त्यानंतरही मेहमूदने अखेरपर्यंत चित्रपटातून कामे केली. देवानंदच्या मनपसंतमधून तो दिसला. त्याचे सतत कुठे ना कुठे दर्शन होत होते; पण मेहमूद हा एक परिपूर्ण अभिनेता होता. या अभिनेत्याचे आजच्या दिवशी निधन झाले. गुमनाम, अनोखी अदा, पत्थर के सनम, नीला आकाश, नीलकमल अशा अनेक चित्रपटांतून त्याने भूमिका केल्या होत्या. त्या काळात हिरो-हिरॉईनपेक्षा खलयनायकाचे मानधन जास्त असायचे; पण मेहमूद त्या सर्वांपेक्षा जास्त मानधन घेत होता, हा चमत्कारच होता. म्हणजे एका चित्रपटात नायक विश्वजीतला २ लाख रुपये मानधन होते, तर मेहमूदने त्याच चित्रपटासाठी ८ लाख रुपये घेतले होते, त्या चित्रपटाचे नाव होते ‘सुंदर’. हमजोली या चित्रपटात जितेंद्र नायक होता; पण त्याच्यापेक्षा जास्त पैसे मेहमूदने घेतले होते. आय. एस. जोहर याच्या बरोबर त्याची चांगली भट्टी जमली आणि दोघांनी जोहर मेहदूद इन गोवा, जोहर मेहमूद इन हाँगकाँग हे दोन चित्रपट हिट केले. ही मालिका भरपूर चालू शकली असती; पण ती खंडीत झाली. अशा या दिलसे कलाकाराला सलाम.

प्रफुल्ल फडके/ द स्क्रीन

9152448055\\