अलीकडच्या काळात भारत विविध क्षेत्रात आंतरराष्ट्रीय स्तरावर दररोज नवीन विक्रम करत आहे. काही क्षेत्रांमध्ये भारत आता संपूर्ण जगात आघाडीवर असल्याचे दिसून येते. बँकिंग व्यवहारांच्या बाबतीत भारताने क्रांती घडवून आणली आहे. अलीकडच्या काळात आर्थिक क्षेत्रात भारताच्या युनिफाइड पेमेंट इंटरफेस (वढक)????????? ने दररोज होणाºया आर्थिक व्यवहारांच्या संख्येच्या बाबतीत जागतिक स्तरावर अमेरिकेच्या ६७ वर्षे जुन्या व्हिसा आणि मास्टरकार्ड पेमेंट सिस्टमला मागे टाकले आहे. जागतिक स्तरावर भारत आता जगातील सर्वात मोठे रिअल टाइम पेमेंट नेटवर्क बनले आहे.
२०१६ पूर्वी भारतात आॅनलाइन पेमेंट म्हणजे फक्त व्हिसा आणि मास्टर कार्ड होते. व्हिसा आणि मास्टर कार्ड चालवणाºया या दोन अमेरिकन कंपन्यांची संपूर्ण जगात आॅनलाइन पेमेंटवर मक्तेदारी होती. व्हिसा १९५८ मध्ये अमेरिकेत सुरू झाला आणि हळूहळू ही कंपनी २०० हून अधिक देशांमध्ये पसरली आणि आॅनलाइन पेमेंटच्या बाबतीत संपूर्ण जगाची मक्तेदारी केली. जागतिक स्तरावर या कंपनीला आव्हान देण्याच्या उद्देशाने भारताने २०१६ मध्ये यूपीआय स्वरूपात स्वत:ची पेमेंट सिस्टम विकसित केली आणि २०२५ पर्यंत भारताची यूपीआय सिस्टम संपूर्ण जगात पहिल्या स्थानावर आली. यूपीआय पेमेंट सिस्टमद्वारे आॅनलाइन बँकिंग व्यवहार क्षणार्धात केले जातात. आज यूपीआय सिस्टमने भाजी विक्रेते, चहा विक्रेते, मदत घेणारे नागरिक आणि कमी प्रमाणात आर्थिक व्यवहार करणाºया नागरिकांसाठी आॅनलाइन बँकिंग व्यवहार खूप सोपे केले आहेत. आज भारताच्या यूपीआय प्रणालीद्वारे दररोज ६५ कोटींहून अधिक व्यवहार (दरमहा १८०० कोटींहून अधिक व्यवहार) केले जात आहेत, तर आंतरराष्ट्रीय स्तरावर व्हिसा कार्डद्वारे दररोज ६३.९ कोटी व्यवहार केले जात आहेत. अशाप्रकारे भारताच्या यूपीआयने दैनंदिन व्यवहारांच्या बाबतीत ६७ वर्षांच्या यूएस व्हिसाला मागे टाकले आहे. भारतातील केंद्र सरकारच्या या सर्वात उल्लेखनीय कामगिरीपैकी एक आहे. भारत आता या बाबतीत संपूर्ण जगात आघाडीवर आहे. भारताने अवघ्या ९ वर्षांत हे यश मिळवले आहे. जागतिक बँक आणि आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीने देखील भारताच्या यूपीआय प्रणालीचे कौतुक केले आहे आणि म्हटले आहे की, हा नवीन तंत्रज्ञानाचा चमत्कार आहे आणि ही प्रणाली अत्यंत प्रभावी आहे. भारताची यूपीआय प्रणाली जागतिक बँकिंग नकाशावर भारताला एक खूप मोठी शक्ती बनवू शकते.
भारतातील यूपीआयच्या यशाचा पाया प्रत्यक्षात केंद्र सरकारद्वारे चालवल्या जाणाºया अनेक आर्थिक योजनांद्वारे घातला गेला आहे. सर्व नागरिकांसाठी आधार कार्ड बनवल्यानंतर, जेव्हा आधार कार्ड नागरिकांच्या बँक खात्यांशी जोडले गेले आणि देशातील गरीब वर्गाला मदत करण्यासाठी केंद्र सरकार चालवत असलेल्या विविध योजनांतर्गत मदतीची रक्कम थेट नागरिकांच्या बँक खात्यांमध्ये जमा होऊ लागली, तेव्हा एका मजबूत पेमेंट सिस्टमची गरज भासू लागली आणि २०१६ मध्ये आॅनलाइन पेमेंट सिस्टम म्हणून यूपीआयचा जन्म झाला. यूपीआय आधार कार्ड आणि प्रधानमंत्री जनधन योजनेंतर्गत बँकांमध्ये उघडलेल्या खात्यांशी जोडले गेले. नागरिकांचे मोबाइल नंबर आणि आधार कार्ड बँक खात्यांशी जोडून यूपीआय सिस्टमद्वारे आर्थिक व्यवहार आणखी सोपे केले गेले. आज भारतातील सुमारे ८० टक्के तरुण आणि वृद्धांनी विविध बँकांमध्ये खाती उघडली आहेत. यूपीआयद्वारे काही मिनिटांत एका बँक खात्यातून दुसºया बँक खात्यात पैसे हस्तांतरित केले जाऊ शकतात. यूपीआय आॅनलाइन पेमेंट सिस्टम म्हणून आल्यानंतर आता भारतातील नागरिक एटीएम कार्ड, डेबिट कार्ड आणि क्रेडिट कार्ड विसरू लागले आहेत.
भारताबाहेर राहणारे भारतीय नागरिकदेखील काही मिनिटांत यूपीआयद्वारे त्यांच्या कुटुंबातील सदस्यांच्या बँक खात्यात आॅनलाइन बचत हस्तांतरित करू शकतात. पूर्वी एका देशाच्या बँक खात्यातून दुसºया देशाच्या बँक खात्यात बँकिंग चॅनेलद्वारे पैसे ट्रान्सफर करण्यासाठी २ ते ३ दिवस लागायचे आणि परदेशी बँकादेखील अशा ट्रान्सफर रकमेवर चार्जेस आकारत असत. आता यूपीआयद्वारे एका देशाच्या बँक खात्यातून दुसºया देशाच्या बँक खात्यात काही मिनिटांत पैसे ट्रान्सफर केले जातात. यामुळे भारतीय रुपयाचे आंतरराष्ट्रीयीकरण देखील होत आहे. जगातील इतर देशांमध्ये शिक्षण घेण्यासाठी गेलेल्या विद्यार्थ्यांना यूपीआय प्रणालीद्वारे त्यांचे खर्च भागवणे आणि विद्यापीठे/महाविद्यालयांमध्ये शुल्काची रक्कम जमा करणे खूप सोपे होईल. ज्या देशांमध्ये भारतीय वंशाच्या नागरिकांची संख्या जास्त आहे अशा देशांमध्ये भारताची यूपीआय प्रणाली लागू करण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. आज या देशांमध्ये राहणाºया भारतीय नागरिकांकडून दरवर्षी १३५ अब्ज अमेरिकन डॉलर्सपेक्षा जास्त रक्कम भारतात पाठवली जात आहे. जागतिक स्तरावर भारताच्या यूपीआय प्रणालीची वाढती स्वीकृती असल्याने, भारताचे अमेरिकन डॉलरवरील अवलंबित्वदेखील कमी होईल. यामुळे आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारतीय रुपयाची मागणी वाढेल आणि विमुद्रीकरणाची प्रक्रिया वेगवान होईल.
भारताने यूपीआय प्रणाली सुरू केली आहे. आज दररोज होणाºया व्यवहारांच्या संख्येच्या बाबतीत भारताने अमेरिका, चीन आणि संपूर्ण युरोपला मागे टाकले आहे. सध्या संयुक्त अरब अमिराती, फ्रान्स, ओमान, मॉरिशस, श्रीलंका, भूतान आणि नेपाळ अशा जगातील ७ देशांमध्ये भारताची यूपीआय प्रणाली वापरली जात आहे. या देशांमध्ये राहणारे भारतीय वंशाचे नागरिक यूपीआयद्वारे भारताशी थेट आर्थिक व्यवहार करत आहेत. मलेशिया, थायलंड, फिलिपिन्स, व्हिएतनाम, सिंगापूर, कंबोडिया, दक्षिण कोरिया, जपान, तैवान आणि हाँगकाँगसारखे आग्नेय देशदेखील भारताच्या यूपीआय प्रणालीचा वापर वाढवण्यासाठी प्रयत्न करत आहेत. युनायटेड किंग्डम, आॅस्ट्रेलिया आणि युरोपीय देशांनीही त्यांच्या देशात भारताची यूपीआय प्रणाली लागू करण्याची इच्छा व्यक्त केली आहे. अलीकडेच भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या सायप्रस आणि नामिबिया दौºयादरम्यान या दोन्ही देशांनी भारताला त्यांच्या देशात भारताची यूपीआय प्रणाली सुरू करण्याची विनंती केली आहे. आता जगातील अनेक देशांचा भारताच्या यूपीआय प्रणालीवर विश्वास वाढत आहे आणि जर या देशांनी त्यांच्या देशात भारताची यूपीआय प्रणाली लागू केली, तर यामुळे भारतात परकीय गुंतवणुकीचे प्रमाण झपाट्याने वाढण्याची शक्यता देखील वाढेल.
- प्रफुल्ल फडके/अन्वय
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा