आभूषणे

सौंदर्यसाधनेत दागदागिने, आभूषणे किंवा अलंकार यांना फार महत्त्व आहे. अलंकार म्हटले की, ते सोन्याचे हे ओघाने आलेच. परंपरेने आपल्याकडे सोन्याच्या दागिन्यांचा वापर हा सौंदर्यसाधनेसाठीच केला जातो. बाकीच्या देशांमध्ये सोन्याकडे गुंतवणूक म्हणून पाहिले जात असले, तरी आपल्याकडे दागिने हे आभूषणे म्हणून परिधान केले जातात.

सामान्यत: सौंदर्यवर्धनासाठी अंगावर धारण केलेली मंडनवस्तू म्हणजे अलंकार. सौंदर्यवर्धनाची प्रवृत्ती मानवामध्ये उपजतच असते. धातूंचा शोध लागण्यापूर्वी मुनष्य आपले शरीर रंगवून, गोंदवून सजवीत असे. आजकाल तरुणवर्गामध्ये किंवा पाश्चिमात्य देशांमध्ये टॅटू काढून शरीर रंगवणे हे त्या अर्थाने मागच्या काळातच जाण्यासारखे म्हणावे लागेल, पण आपले शरीर चांगले दिसण्यासाठी ते सजवण्याची कला आपल्याकडे उपजतच आहे. धातूंचा शोध लागला नव्हता, तेव्हा व शंख, शिंपले, कवड्या, पाने, फुले, फळे, वेलींचे देठ, नाना प्रकारच्या बिया, दगड, माती, मणी, दात, नखे, अस्थी, केस इ. वस्तू मूळ रूपात किंवा अलंकार रूपात वापरीत असे. अशा प्राथमिक अलंकारांत नैसर्गिक वस्तू, पशु-पक्षी व इतर प्राणी यांच्या आकारांची प्रतिकृती असे ती आजच्याही कित्येक अलंकारांत दिसते. साधारणत: शरीर शोभनाबरोबरच धार्मिक विधी, देवदेवतांचा अनुग्रह, जादूटोणा यांसाठी, तसेच ग्रहपीडा, दृष्टबाधा, भूतपिशाच यांच्या निवारणासाठी मंगळसूत्र, अंगठी, ताईत, तोडगा, कवच यांसारखे अलंकार वापरण्याची प्रथा आहे. भुताखेतांपासून संरक्षण व्हावे म्हणून आदिम मानव, शरीराच्या नाक, कान, डोळे, गळा, हाता-पायांची बोटे अशांसारख्या ज्या ज्या अवयवांना त्याच्या समजुतीनुसार भुताखेतांच्या संपर्काची भीती असे, त्या त्या अवयवांसाठी अलंकार वापरीत असे. साहजिकच हिंस्त्र पशूंचे दात, नखे व हाडे इत्यादींपासून बनविलेले अलंकार धैर्य व कर्तृत्व यांचे निदर्शक मानले जात.

काही अलंकार गरजेपोटी निर्माण झाले, पण गरज संपल्यावरही त्यांचा अलंकार म्हणून वापर चालूच राहिला. उदा., धनुष्याची दोरी ताणताना व सोडताना डाव्या हाताला अपाय होऊ नये म्हणून प्रथम धातूचा किंवा कातडी पट्टा हाताला गुंडाळीत. पुढे तोच हस्तावाप अलंकार म्हणून रूढ झाला.

वाढते जीवन स्वास्थ्य व प्रगती यांच्या अनुषंगाने अलंकार-निर्मितीच्या तांत्रिक कौशल्यात भर पडत गेली. धातूंपासून अलंकार करण्यासाठी वस्तूंना भोके पाडणे, धातू वितळविणे, त्यांचा पत्रा ठोकणे, तार काढणे अशांसारख्या प्रक्रियांचा वापर केल्याने, अलंकारांना टिकाऊ स्वरूप आले. तंत्रत: अलंकारांचे ओवलेले, ओतीव, ठोकीव, तारकामाचे, ताशीव, कोरीव, उठावाचे, जडावाचे अम्‍ल-उत्कीर्णन असलेले, मिनेकारी असलेले व मुलामा दिलेले असे विविध प्रकार पडतात. भरतमुनींच्या नाट्य शास्त्रात आवेध्य म्हणजे किरीट, कुंडल इ., बंधनीय म्हणजे फुले, गजरे इ., क्षेप्य म्हणजे नूपुर, वलय इ. आणि आरोप्य म्हणजे मोती, मणी इ. आभूषणे वर्णिली आहेत. या गटांमध्ये दागिन्यांचे वर्गीकरण होते.

अविचलता, मोहक रंग व अभिप्रेत आकार घेण्याचे सौकर्य किंवा शास्त्रीय भाषेत तन्यता आणि वर्धनियता हे गुण अधिक असल्यामुळे सोन्याला अलंकार निर्मितीमध्ये प्राधान्य मिळाले. सोन्याप्रमाणेच रूपे, कथील, जस्त, तांबे इ. धातूंचाही अलंकारांसाठी वापर होऊ लागला. त्यामुळे अलंकारांना ऐहिक मूल्यही लाभले त्यांचा संग्रह वैभव, समृद्धी, दर्जा, प्रतिष्ठा, स्वास्थ्य व सुरक्षितता यांचे प्रतीक ठरला.

अलंकारांची आवड स्त्री-पुरुषांमध्ये पूर्वापार असली, तरी हल्ली प्रामुख्याने स्त्रियाच अधिक अलंकार वापरतात. देशकालपरत्वे स्त्रिया, पुरुष व बालके यांच्या अलंकार रूपात भिन्नता दिसते. बदलत्या अभिरुचीनुसार अलंकारांचे स्वरूपही बदलते.

विसाव्या शतकात जपानी लोकांनी कृत्रिम मोत्याचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर सुरू केल्यामुळे मोत्याचे अलंकार जास्त रूढ झाले. या शतकात अवजड अलंकारांऐवजी कमी वजनाचे व सुटसुटीत अलंकार वापरणे लोकप्रिय झाले. अस्सली अलंकारांबरोबरच नकली अलंकार वापरण्याकडे कल वाढला. नकली अलंकार मौल्यवान अलंकारांइतकेच सुबक व आकर्षक असतात व खºया अलंकारांतील रचना कौशल्यही त्यात आढळते. अलंकार निर्मितीचे आता अनेक कारखाने निघाल्याने प्रचंड प्रमाणावर दागिन्यांची निर्मिती होत आहे.

भारतात वैदिक, रामायण व महाभारत-काळांत सुवर्णाचे व रत्‍नाचे अलंकार वापरीत असत. वेदोत्तर काळातील देवदेवता व स्त्री-पुरुष यांच्या अलंकारांचे अनेक वाङ्मयीन उल्लेख आढळतात. मोहेंजोदडो व हडप्पा येथील उत्खननात सोने, रूपे, तांबे, मणी व हाडे यांपासून केलेले स्त्री-पुरुषांचे अनेक अलंकार सापडले आहेत. लेण्यांतील मूर्तींच्या अलंकारांतही विविध नमुने आहेत. बौद्धकाळात मोत्यांचे अलंकार जास्त प्रमाणात वापरीत असत. कुशाण-काळातील तक्षशिला येथील अलंकार बरेच प्रगत दिसतात. विजयानगर राज्यातील स्त्री-पुरुष अनेक तºहेचे मौल्यवान व कलाकुसरीचे अलंकार वापरीत. मोगल-काळात अलंकार करण्याच्या पद्धतीत सुधारणा झाली. मोगल बादशहांना रत्‍नांच्या अलंकारांचा विशेष शोक होता.

भारतातील प्रत्येक प्रांतात परंपरागत व रूढ अलंकार वापरण्याची पद्धत आहे. उत्तरेच्या डोंगराळ भागातील अलंकारांवर मध्य आशिया व तिबेट येथील अलंकारांची छाप दिसते. हिमाचल प्रदेशात पिरोजा व पोवळे बसविलेले चांदीचे अलंकार प्रचलित आहेत. नबाबांच्या काळातील लखनऊ मिनेकारीसाठी प्रसिद्ध होते. उत्तर भारतातील अलंकारांवर मुसलमानी संस्कृतीचा परिणाम दिसून येतो. तेथील अलंकारांत तक्षण जास्त आढळते. कटक येथे पानाफुलांच्या नमुन्याचे, चांदीच्या तारेचे अलंकार आढळतात. आसामातील सोन्या-चांदीचे अलंकार नाजूक असतात. ओडिशातील अलंकार वजनदार असतात. राजस्थानातील मुलाम्याचे काम केलेले अलंकार प्रसिद्ध आहेत. जयपूर येथे मुलाम्याचे काम करण्याची पद्धत सोळाव्या शतकात मानसिंगाच्या कारकिर्दीत सुरू झाली. संबळपूर येथे तांब्याचे अलंकार प्रचलित आहेत. केरळात सोन्याच्या अलंकारांचे विविध प्रकार आढळतात. तामिळनाडूमध्ये खºयाखोट्या हिº‍यांचे अलंकार वापरतात.

महाराष्ट्रात विविध प्रकारचे सोन्या-चांदीचे अलंकार वापरतात. महाराष्ट्रातील स्त्रिया गुलाबाचे फूल, बिंदू, बिजवरा, मूद, बुगड्या, बाळ्या, नथ, मोरणी, मंगळसूत्र, सरी, वज्रटीक, चंद्रहार, मोहनमाळ, लफ्फा, पाटल्या, गोठ, तोडे, वाक्या, जोडवी, मासोळ्या इ. अलंकार वापरतात.

प्रफुल्ल फडके/ बिटवीन द लाइन्स

9152448055\\