जागतिक रंगभूमी दिनाचा इतिहास

दरवर्षी २७ मार्च हा जागतिक रंगभूमी दिन म्हणून साजरा केला जातो, पण त्यामागचे कारण नेमके काय आहे हे विचारले तर कोणालाही सांगता येत नाही. हाच दिवस का? आणि काय आहे या दिवसाचे महत्त्व हे सर्वांना माहिती असणे आवश्यक आहे. जगभर नाटक आणि रंगभूमीचा प्रसार असला, तरी त्याची बीजे भारतीय संस्कृतीत, लोकसंस्कृतीत मोठ्या प्रमाणावर असल्याने भारतात हा दिवस महत्त्वाचा आहे. भारतीय रंगभूमीने अनेक स्थित्यंतरे पाहिली. अनेक माध्यमे या रंगभूमीशी स्पर्धा करण्यासाठी आली. पण रंगभूमी टिकून आहे. ती चिरंतन असणार आहे. याचे कारण सगळ्या माध्यमांचा पायाच इथून तयार होतो.

नाटकया कलेबाबत जनजागृती करण्यासाठी २७ मार्च हा दिवस जागतिक रंगभूमी दिवस म्हणून जगभरामध्ये साजरा केला जातो. अभिनितकला माध्यमांतील सर्व सामाजिक घटक आणि देश एकत्र यावेत व त्यांची एखादी संघटना उभारली जावी, असा ठराव २७ मार्च १९६१ रोजी थिएटर आॅफ नेशन या संकल्पनेद्वारे युनेस्कोमध्ये मांडण्यात आला. थिएटर आॅफ नेशन अर्थात राष्ट्रीय रंगमंच स्थापन करण्यामागील काही महत्त्वाचे मुद्दे या संकल्पनेद्वारा जगासमोर ठेवले गेले.

मानवजातीचा एकमेकांशी संवाद साधण्यासाठी नाट्यकलेचा नाट्याविष्कार, हे सशक्त माध्यम मानले गेले आहे. या माध्यमाचा वापर वैदिक काळापासून ते आजच्या प्रस्थापित रंगभूमीपर्यंत जागतिक पातळीवर विविध अंगाने झाला आहे. त्यामुळे नाटक हे माध्यम सर्वव्यापी व्हावे, या उद्देशाने थिएटर आॅफ नेशन या संकल्पनेची अंमलबजावणी इंटरनॅशनल थिएटर इन्स्टिट्यूट या संस्थेने केली.

नाट्यकलेची सर्वव्यापी सैद्धांतिक व्याख्या, नाटकाचे दृश्यात्मक सामर्थ्य, नाट्यकलेसमोरील आव्हाने, नाट्याभ्यास व संशोधन आणि नाट्यकर्मींची कर्तव्ये या मुद्यांवरील विस्तृत चर्चा या संकल्पनेद्वारा मांडण्यात इंटरनॅशनल थिएटर इन्स्टिट्यूट यशस्वी झाली. २७ मार्च १९६१ ते २७ मार्च १९६२ या कालावधीत एकूण ८५ देशांनी या उपक्रमात सहभाग नोंदवला. त्यामुळे २७ मार्च १९६२ पासून युनेस्कोने हाच दिवस जागतिक रंगभूमी दिन म्हणून साजरा केला जावा, असा ठराव मंजूर केला. आजमितीला थिएटर आॅफ नेशन या संकल्पनेशी जगातील ९० देश जोडले गेले आहेत.

जागतिक रंगभूमी दिनाच्या दिवशी एखाद्या मान्यवर नाट्यकर्मीचे नाट्यविषयक तात्त्विक विवेचन प्रसिद्ध केले जाते. १९६२ साली फ्रान्सच्या जीन कॉक्च्यू यांना आपले विचार मांडण्याचा पहिला मान मिळाला.

या व्यासपीठावरून पुढे आर्थर मिलर, हेरॉल्ड पिंटर यांसारख्या जगविख्यात नाटककार-रंगकर्मींनी नाटकाविषयीचे आपले चिंतन मांडले. शेक्सपिअरने जग ही एक रंगभूमी आहे, असे म्हटलेले आहे; परंतु रंगभूमीवरून जगाकडे बघण्याचा दृष्टिकोण थिएटर आॅफ नेशन या संकल्पनेने दिला. नाटकाशी जोडल्या गेलेल्या प्रत्येकास नाट्यसृष्टी आतून व बाहेरून पाहता येते. त्यामुळे नाट्याविष्काराचा प्रत्येक क्षण सजीव असतो व नाटक या प्रक्रियेत तो क्षण नव्याने जन्म घेत असतो, असे यावरील अभ्यासकांचे तात्त्विक चिंतन आहे.

नाट्यशास्त्राच्या अनुषंगाने वाचिक, आंगिक, आहार्य व सात्विक असे चार अभिनय प्रकार मांडले गेले आहेत. मात्र मागील २५ वर्षांच्या काळात विकसित झालेल्या मंचीय विचारांमुळे तात्त्विक हा नवा अभिनय प्रकार रुजण्यास थिएटर आॅफ नेशन या चळवळीने योगदान दिले. जागतिक पातळीवर सैद्धांतिकदृष्ट्या तात्त्विकतेचे विश्लेषण व विवेचनाचे काम नाट्यकर्मींद्वारा सुरू आहे. २७ मार्च १९६२ रोजी जागतिक पातळीवर नाट्यविचारांचा प्रवाह एकत्रितपणे सुरू झाल्याकारणाने हा दिवस जागतिक रंगभूमी दिन म्हणून साजरा केला जातो.

भारतीय इतिहास, पुराण, वेदकाल यापासून भरतऋषीचे नाट्यशास्त्र हे इतके जुने आहे की, या कलेचा उगमच भारतात झाला आहे असे वाटते. त्यामुळे जागतिक रंगभूमी दिन हा भारतीय रंगभूमीसाठी महत्त्वाचा आहे. आपल्याकडे अभिनयाचे अनेक अविष्कार आहेत. भाषा विविधता हे या देशाचे वैशिष्ट्य आहे. पण प्रत्येक भाषेतील रंगभूमीचे, नाटकाचे एक वैशिष्ट्य आहे. विचारांची, कथांची, कल्पनांची देवाण-घेवाण येथे होते. त्यामुळे भाषा, प्रांत यांच्या मर्यादा तोडून रंगभूमी देशभर पसरते. तशीच ती जागतिक पातळीवर जाते. मराठी रंगभूमीवर गाजलेली वैशिष्ट्यपूर्ण नाटके परदेशातही त्यांचे प्रयोग होत असतात. अनेक नाटकांचे रूपांतर, भाषांतर हे अन्य भाषांमध्ये होते. विजय तेंडुलकरांच्या घाशीराम कोतवालचे प्रयोग जगभर झाले. त्यांच्या शांतता कोर्ट चालू आहे या अभिरूप न्यायालयाच्या कल्पनेचे विविध भाषांमध्ये रूपांतर झाले. नाटकांनी विविध भाषा, देश आणि कलाकारांना जोडण्याचे काम केले. रंगभूमीवरून आलेला कलाकार म्हणून अन्य माध्यमे त्याच्याकडे आदराने बघत असतात. हे जागतिक पातळीवरच्या रंगभूमीचे श्रेष्ठत्व आहे.

- प्रफुल्ल फडके/ तिसरी घंटा

9152448055\\