कलेचा किंवा निर्मितीचा प्रांत हा अदृष्य असतो. दृष्टीपलीकडची सृष्टी ही संगीत या कलेत असते. तिथे या दृष्यमान जगातील वस्तूंना थाराच नाही. तर ती एक नवी सृष्टी असते. म्हणूनच जन्माने अंध असलेल्या रवींद्र जैन यांनी निर्माण केलेली संगीत सृष्टी पाहिल्यावर त्यांच्यातील डोळस कला ही खूप उंचीवर आहे हे समजते. अंध असूनही त्यांनी निर्माण केलेले संगीत हे अजरामर असे आहे.
अलीगडच्या औष्णिक ऊर्जा केंद्रात अभियंता असलेले आयुर्वेदाचार्य पंडित इंद्रमणी जैन आणि किरण जैन, हे रवींद्र जैन यांचे आई-वडील होते. अंध म्हणून जन्माला आलेल्या रवींद्र जैन यांना लहानपणापासून संगीताचा एक वेगळाच ‘कान’ होता. जैन मंदिरांमध्ये ते लहानपणी भजन गात असत. त्यांची संगीतातील रुची पाहून त्यांच्या आई-वडिलांनी त्यांना संगीताचे शिक्षण देण्यासाठी पंडित जनार्दन शर्मा आणि पंडित नथू राम यांच्याकडे पाठवले. त्याचे त्यांनी सोने केले.
‘आॅल इंडिया रेडिओ’साठी रेकॉर्डिंग करत असताना जैन यांची राधेश्याम झुनझुनवाला यांच्याशी ओळख झाली व त्यांनी जैन यांना मुंबईत आणले. मुंबईत आल्यावर जैन यांनी मोठमोठ्या निर्मात्यांसोबत काम करायला सुरुवात केली. १९७२ मध्ये जैन यांनी संगीतकार म्हणून आपल्या करिअरला ‘कांच और हिरा’ या चित्रपटाद्वारे सुरुवात केली. महंमद रफी यांच्या आवाजात त्यांनी आपले पहिले गाणे संगीतबद्ध केले होते, मात्र ते गाणे रिलीज झाले नव्हते.
१९७०च्या दशकामध्ये रवींद्र जैन यांनी संगीत दिलेले चित्रपट गाजले. राजश्री प्रॉडक्शनच्या चित्रपटांचे संगीतकार म्हणून त्यांची ओळख होती. राज कपूर यांनी ‘राम तेरी गंगा मैली’ या चित्रपटाद्वारे त्यांना प्रसिद्धीच्या झोतात आणले. रवींद्र जैन यांनी हिंदीप्रमाणेच गुजराती, पंजाबी, बंगाली, भोजपुरी, मल्याळी, तेलुगू, राजस्थानी अशा विविध भाषांतील एकूण सुमारे १५० चित्रपटांना संगीत दिले.
प्रत्येक संगीतकाराला सतत नव्या आवाजाचाही शोध असतो. जैन यांना असा एक आवाज सापडला आणि त्याने हिंदी चित्रपटसृष्टीत एक नवी खुमारी अवतरली. येसूदास यांच्यासारख्या दक्षिणी चित्रपटातील लोकप्रिय गायकाला त्यांनी हिंदी चित्रपटाच्या दुनियेत आणले. रवींद्र जैन यांचे भक्ती संगीताचे काही आल्बम आहेत. ‘मॉर्निंग सन’ हा त्यांचा आल्बम विशेष प्रसिद्ध आहे.
स्वत: अंध असले तरी त्यांनी पाहिलेले संगीताचे जग फार मोठे होते. त्यामुळेच ‘अँखियों के झरोके से’ अशा नावाच्या चित्रपटालाही त्यांनी संगीत दिले. राजश्री प्रॉडक्शनच्या ताराचंद बडजात्यांबरोबर त्यांचे समीकरण चांगले जमले आणि त्यांनी सुरेल संगीतप्रधान चित्रपट दिले. रवींद्र जैन यांच्या महत्त्वाच्या चित्रपटांमध्ये एक विवाह ऐसा भी था, कांच और हीरा, गीत गाता चल, चितचोर, चोर मचाये शोर, तपस्या, दुल्हन वही जो पिया मन भाये, दो जासूस, नदियाँ के पार, पती, पत्‍नी और वो, फकिरा, बारोमास, राम तेरी गंगा मैली, विवाह, सौदागर, हीना हे चित्रपट महत्त्वाचे आहेत. राज कपूर यांच्यासारख्या ग्रेट शोमनने रवींद्र जैन यांच्यातील हिरा हेरला आणि त्याची चांगली पारख केली. त्यांच्याकडून राम तेरी गंगा मैली या चित्रपटाला संगीत देण्याची संधी दिली. ती गाणी आजही रसिकांच्या मनात लोकप्रिय आहेत.
दूरदर्शनचा प्रभाव वाढल्यावर त्यांनी अनेक मालिकांना उत्तम संगीत दिले. यामध्ये रामानंद सागर यांच्या रामायण मालिकेने त्यांचा आवाज आणि संगीत घराघरात पोहोचवले. पौराणिक आणि पोषाखी मालिकेसाठी कथा पोहोचवण्यासाठी त्यांच्या संगीताचा चांगला उपयोग झाला. यामध्ये अलीफ लैला, इतिहास की प्रेरम कहानियाँ, जय गंगा मय्या, राजा हरिश्चंद्र, रामायण, लवकुश, श्रीकृष्ण, साई बाबा या मालिका विशेष गाजल्या. रामायण आणि श्रीकृष्ण या मालिकांमधून त्यांनी भक्तीरस ओथंबून प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवला. भक्तिरसात प्रेक्षक अक्षरश: चिंब होतील अशी तल्लीन होणारी श्रवणीय गीते या मालिकांसाठी त्यांनी दिली. सर्वसाधारण मालिकांना फक्त शिर्षकगीत असते. पण रामायण आणि श्रीकृष्ण या मालिकेत असंख्य गीते होती. गायनातून कथा भाग पोहोचवणे हा फार मोठा भाग यात होता. त्यामुळे या मालिका अत्यंत प्रभावी झाल्या होत्या.
१९८५ मध्ये ‘राम तेरी गंगा मैली’ चित्रपटासाठी जैन यांना सर्वोत्कृष्ट संगीतकारासाठीच्या फिल्मफेअर पुरस्काराने गौरवण्यात आले होते. याशिवाय २००३ मध्ये मध्य प्रदेश सरकारने लता मंगेशकर पुरस्कार देऊन जैन यांचा गौरव केला होता. महाराष्ट्र सरकारनेही जैन यांचा गानसम्राज्ञी लता मंगेशकर हा पुरस्कार देऊन यथोचित गौरव केला आहे. याशिवाय आंतरराष्ट्रीय स्तरावरील अमीर खुस्रो पुरस्कारानेही जैन यांना गौरवले होते. २०१५ सालचा पद्मश्री पुरस्कार त्यांना मिळाला होता. आपल्यात कला असेल, गुणवत्ता असेल, तर अपंगत्वावर मात करता येते हा डोळसपणा त्यांनी जगाला दाखवून दिला होता. त्यामुळे ते खºया अर्थाने डोळस संगीतकार होते.
- प्रफुल्ल फडके/ बिटवीन द लाईन्स
9152448055
27 feb
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा