भारताला आपली गोष्ट सांगावीच लागेल

आॅपरेशन सिंदूरच्या समाप्तीनंतर धुक्याचे ढग दूर झाले आहेत. देश-विदेशातील सर्व संरक्षण तज्ज्ञांनी आणि उपग्रहांनी घेतलेल्या छायाचित्रांनी पुष्टी केली की, हा संघर्ष पूर्णपणे एकतर्फी होता आणि पाकिस्तानला भयानक पराभवाला सामोरे जावे लागले. या लष्करी संघर्षात जगाने भारताच्या स्वदेशी निर्मित लष्करी उपकरणांच्या अतुलनीय क्षमतांना देखील मान्यता दिली. राजकीय इच्छाशक्ती, लष्करी शौर्य आणि संरक्षण उद्योजकता यांनी अपेक्षेपेक्षा जास्त काम केले आहे, परंतु या कठीण काळात एक गोष्ट कमी राहिली ती म्हणजे माहिती क्षेत्रातील भारताचा हलगर्जीपणा. आंतरराष्ट्रीय माध्यमांनी आॅपरेशन सिंदूरचे जे चित्रण केले, त्यात केवळ भारतीय चिंताच दुर्लक्षित केल्या गेल्या नाहीत तर पाकिस्तानी दावेदेखील पडताळणीशिवाय प्रचारित केले गेले. न्यूयॉर्क टाईम्स, सीएनएन, वॉल स्ट्रीट जर्नल, निक्की एशिया, ब्लूमबर्ग इत्यादी वृत्तपत्रांमध्ये भारत-पाकिस्तान लष्करी संघर्षाचे बहुतेक वृत्तांकन पाकिस्तानी पत्रकारांनी केले होते. तिथे आपण कमी पडलो. म्हणून भारताला आपली गोष्ट सांगावीच लागेल.

वृत्तसंस्था रॉयटर्सने त्या काळात काम करणाºया एका निनावी पाकिस्तानी लेखक सईद शाह यांचे तीन लेख प्रकाशित केले. हे पाकिस्तानी पत्रकार केवळ पाकिस्तानचा खोटा प्रचार करत राहिले. अनेक पाश्चात्य माध्यमेदेखील जाणूनबुजून किंवा नकळत त्यांच्या प्रभावाखाली आली. जरी नंतर न्यूयॉर्क टाईम्स, वॉशिंग्टन पोस्ट इत्यादींनी भारतीय दाव्यांची पुष्टी केली आणि या संघर्षाला भारताचा विजय म्हटले, परंतु युद्धादरम्यान जेव्हा मीडिया रिपोर्टिंगमध्ये देशांचे मनोबल आणि जनमत प्रभावित करण्याची क्षमता असते, तेव्हा पूर्वी चालवल्या जाणाºया खोट्या प्रचारात सुधारणा करणे शक्य नसते. आपण युद्धात जिंकलो, पण अपप्रचाराला थांबवण्यात कमी पडलो. अर्थात याला भारतातील काही विरोधी पक्षाचे नेते, एनजीओ आणि पुरोगामी म्हणवणारे शहरी नक्षलवादीही कारणीभूत आहेत. यांचे पाकिस्तानला असणारे प्रोत्साहन हे घातक आहे हे यातून दिसून आले.

आंतरराष्ट्रीय आणि विशेषत: पाश्चात्य माध्यमांनी भारताप्रती पक्षपातीपणा दाखवण्याची ही पहिलीच वेळ नाही. भारत अनेक दशकांपासून दहशतवादाने त्रस्त आहे, परंतु पाश्चात्य माध्यमांना ९/११ नंतरच ‘जागतिक दहशतवादाविरुद्धचे युद्ध’ आठवले. भारतात सुरू असलेल्या दहशतवादाला अजूनही काश्मीर वादाशी जोडलेले किंवा भारतातील ‘वाढत्या अतिरेकी राष्ट्रवादाची’ प्रतिक्रिया म्हणून पाहिले जाते. भाषा आणि धर्माच्या बाबतीत विविधता असलेल्या देशात इतकी यशस्वी लोकशाही असूनही, भारतीय लोकशाहीवर निराधार टिप्पण्या केल्या जात आहेत. याला सर्वस्वी काँग्रेसने तयार केलेली पार्श्वभूमी जबाबदार आहे. त्यांनी देशापेक्षा एका घराण्याला महत्त्व दिले. त्यामुळे देशात त्यांच्या मित्र पक्षांमध्येही घराणेशाहीला देशापेक्षा महत्त्व देण्याची प्रथा रूढ झाली.

अंतराळ तंत्रज्ञानात यशस्वी झाल्यावर भारताला फटकारले जाते आणि त्याच्या समस्या अतिशयोक्तीपूर्ण पद्धतीने सादर केल्या जातात. या कथनात्मक फरकाचा परिणाम म्हणजे ओसामाचा मृत्यू सकारात्मक बातमी बनतो, परंतु दहशतवादी निज्जरच्या मृत्यू आणि पन्नूच्या जीवाला असलेल्या कथित धोक्यावरून भारत सरकारला कोंडीत पकडण्याचा प्रयत्न केला जात आहे. सांस्कृतिक आणि धार्मिक फरकांमुळे, पाश्चात्य सरकारे आणि पाश्चात्य माध्यमे भारताबद्दल सामान्यत: दिसणारी संवेदनशीलता दाखवत नाहीत.

एक उदयोन्मुख आर्थिक आणि लष्करी शक्ती असल्याने, पाश्चात्य दृष्टिकोन भारताबद्दल मत्सराची भावना दर्शवितो. हे सर्व असूनही भारत केवळ पश्चिमेकडील खोटेपणा आणि पूर्वग्रहांचा उल्लेख करून गप्प राहू शकत नाही. वाढत्या जागतिक प्रभावादरम्यान, भारताला केवळ स्वत:चे कथन, स्वत:ची कहाणी सांगावी लागणार नाही, तर जागतिक समस्यांवरील त्याचा दृष्टिकोन जगाला चांगल्या प्रकारे समजून घ्यावा लागेल. यासाठी पाश्चात्य माध्यमांमध्ये स्थान मिळवण्याव्यतिरिक्त, भारतीयांना असे विश्वसनीय माध्यम प्लॅटफॉर्म तयार करावे लागतील, ज्यांची स्वतंत्र प्रतिमा असेल, जे भारतीय परिस्थितीतील घटनांचा भारतीय दृष्टिकोनातून आढावा घेऊ शकतील.

ही जबाबदारी सरकारला नाही, तर भारतातील प्रबुद्ध पत्रकार आणि विचारवंतांना घ्यावी लागेल, ज्यांचे मन पाश्चात्य किंवा चिनी अवलंबित्वापासून मुक्त आहे. त्याचे आर्थिक व्यवस्थापन अशा गुंतवणूकदारांनी करावे लागेल जे गुंतवणुकीवरील परताव्यापेक्षा या उद्देशाच्या महत्त्वाने प्रेरित आहेत. सर्वात महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे एक देश म्हणून आपली मानसिकता बदलते. आपण घाबरणे सोडले पाहिजे आणि सत्य परिस्थिती त्वरित निदर्शनास आणून दिली पाहिजे. भारतात कोणत्याही घटनेला पुष्टी पाश्चिमात्य माध्यमांनी वृत्त दिल्यानंतर मिळते. ही परिस्थिती बदलली पाहिजे. १९८४ साली इंदिरा गांधींची हत्या सकाळी साधारण ९.३०च्या सुमारास झाली. पण त्याची घोषणा रात्री दहाच्या सुमारास केली. परंतु बीबीसीने ती बातमी ६ वाजता दिली होती. बीबीसीने दिल्यानंतर इथल्या माध्यमांनी जाहीर केले. केवळ भीतीपोटी त्वरित वृत्त दिली जात नाहीत. सत्य सांगायला घाबरणे सोडले पाहिजे. यातून संदेश काय गेला? बीबीसीने दिले म्हणजे बरोबर. आमचे दूरदर्शन, आकाशवाणी फक्त हत्या का प्रयास हे रात्री दहापर्यंत सांगत होते. जगभर बीबीसीने हत्या म्हणून सांगितले. ही मानसिकता बदलली पाहिजे.

दीर्घकालीन परदेशी वसाहतवादाने सामान्य लोकांना तसेच भारतातील बुद्धिजीवी वर्गाला आत्म-शंका आणि संकोचाने भरले आहे आणि ते केवळ स्वत:च्या कवचातच मर्यादित राहिले नाही तर पाश्चात्य जागतिक दृष्टिकोनाचेही अधीन झाले आहे. एक महासत्ता म्हणून उदयास येणाºया भारताला त्याच्या अंतमुर्खी स्वभावापासून दूर जावे लागेल आणि संपूर्ण जगाला त्याची चिंता करावी लागेल. माध्यमांव्यतिरिक्त, या अपेक्षेसाठी थिंक टँक, संशोधन संस्था, पर्यवेक्षी संस्था आणि उच्च शिक्षण संस्थादेखील तयार कराव्या लागतील. जागतिक मुद्द्यांवर भाष्य करण्याव्यतिरिक्त, त्यांना लोकशाही, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य, आर्थिक प्रगती, सामाजिक सहिष्णुता यांसारख्या निकषांवर पाश्चात्य देशांचा आढावा घ्यावा लागेल. यासोबतच सिनेमा, मालिका आणि साहित्य यांसारख्या प्रकारांनाही त्यांचा दृष्टिकोन जागतिक बनवावा लागेल. सरकारला इतर काही मुद्द्यांकडेही लक्ष द्यावे लागेल.

आॅपरेशन सिंदूरनंतर सरकारने भारतीय बाजू स्पष्ट करण्यासाठी परदेशात बहुपक्षीय शिष्टमंडळ पाठवण्याचा पुढाकार घेतला, ज्याची वेळोवेळी पुनरावृत्ती करावी लागेल. राजनयिकांव्यतिरिक्त, दहशतवादासारख्या गंभीर मुद्द्यांवर जगाशी भारताचा संवाद हा नेत्यांच्या आणि बुद्धिजीवींच्या पातळीवर एक सतत प्रक्रिया असावी आणि अशा संवादांसाठी संस्थात्मक प्रयत्नदेखील केले पाहिजेत. संवादाचा अभाव आणि संवादात विलंब हे देखील भारताविरुद्ध प्रचार पसरवण्याचे एक प्रमुख कारण आहे.

एक जुनी म्हण आहे की, जेव्हा खोटे जगभर प्रवास करते, तेव्हा सत्य त्याचेच जोडे घालत बसलेले असते. पत्रकार परिषदेत भारतीय लष्कराच्या तीन डीजीएमओंनी त्यांची बाजू प्रभावीपणे मांडली, परंतु त्यापूर्वी संवादाचा अभाव होता. यासाठी आपली माहिती, कथा, गोष्ट आपण स्वत: सांगितली पाहिजे.