नेमकी भीती काय?

रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष व्लादिमिर पुतीन यांनी युक्रेनमधील फुटीरतावाद्यांनी ताब्यात घेतलेल्या प्रदेशांना मान्यता देण्याचा निर्णय घेतला. या निर्णयानंतर रशियन सैन्य पूर्व युक्रेनच्या फुटीरतावादी भागात पाठवले जाईल. या भागात ते ‘शांतता राखण्यासाठी’ प्रयत्न करेल, असे त्यांनी म्हटले. युक्रेनमधील दोनेत्स्क आणि लुहान्स्क या दोन रशियन समर्थक प्रांतांना पुतीन यांनी स्वतंत्र मान्यता दिली आहे. हे सगळे घडत असताना अमेरिकेने त्यात केलेली मध्यस्ती ही तिसºया महायुद्धाची ठिणगी असू शकते. अर्थात अमेरिकेला मध्यस्ती का करावीशी वाटते आहे? म्हणजे रशियाने पूर्वी कधीकाळी गमावलेला भाग परत मिळवायचा प्रयत्न केला, तर तसा प्रयत्न भारताने का करू नये? भारताचा बराचसा भूभाग पाकिस्तानने गिळंकृत केला. पाकव्याप्त काश्मीर म्हणून तो ओळखला जातो. चीननेही आपला भाग गिळंकृत केलेला आहे. आजही अरुणाचल प्रदेशात चीन आपला हक्क सांगते. नकाशात बदल करण्याचे राजकारण केले जाते. अशा परिस्थितीत लष्करी सामर्थ्य दाखवून या देशांना समज देणे भाग पडते.

पण रशियाने या प्रकाराला सुरुवात केल्यावर याच कारणाने आपले वर्चस्व कमी होईल याची भीती अमेरिकेला वाटत असावी. एखादा भूभाग राज्य हरणे, जिंकणे ही आपल्याकडे सर्वच देशांमधील इतिहासातील, पुराणातील सातत्याची गोष्ट आहे. राजे रजवाडे यांच्या काळात चक्रवर्ती, सम्राट हे असे भूभाग मिळवत असत, परंतु दुसºया महायुद्धानंतर हा प्रकार थांबला होता. तो छुप्या मार्गाने सुरू झाला. युद्ध न करता भूभाग मिळवण्यासाठी अतिक्रमण करण्याचे प्रकार वाढीस लागले. शांततेच्या नावाखाली याकडे संयमी देश दुर्लक्ष करू लागले. यातूनच अनेक देशांना आपले तुकडे पाडावे लागले. हे प्रकार आशिया खंडात मोठ्या प्रमाणात झाले. त्यामुळे अनेक देशांचे विभाजन झाले. हे विभाजीत झालेले मूळचे स्वकीय आपापसात सतत या भूभागांवरून लढू लागले. हे लढवणे आणि त्यांच्या लढण्याच्या जीवावरच अमेरिका ही मोठी होत गेली.

रशियासाठी युक्रेनचे महत्त्व एवढे अधिक का आहे, हे जाणणे गरजेचे आहे. यामागे काही कारणे महत्त्वाची आहेत. रशिया जे धोरण अवलंबत आहे, त्याचे कारण म्हणजे त्यांना त्यांच्या देशांच्या सीमेजवळ एक धोकादायक लष्करी आघाडी निर्माण होत असल्याचे दिसत आहे. ते युके्रनला नाटोचे सदस्य बनण्यापासून रोखण्याचा पूर्ण प्रयत्न करत आहेत. तसे झाल्यास युक्रेनला नाटोच्या सदस्य देशांकडून क्षेपणास्त्र आणि सैनिकांची मदत मिळणार नाही. अगदी मागे जायचे म्हटले, तर १८१२ मध्ये नेपोलियनच्या आक्रमणाच्या वेळेपासूनच युक्रेनच्या परिसराने रशियासाठी बफर झोनच्या रूपात काम केले आहे. युक्रेन रशियाच्या पश्चिम सीमेवर आहे. रशियावर दुसºया महायुद्धात पश्चिमेकडून हल्ला झाला होता, त्यावेळी युक्रेनच्याच परिसरातून रशियाने स्वत:चे संरक्षण केले होते.

जर युक्रेन नाटोबरोबर गेले, तर मॉस्को केवळ ४०० मैल (६४० किलोमीटर) अंतरावर येईल. म्हणजे युक्रेन हा सुरक्षेच्या दृष्टीने असा परिसर आहे, जो त्यांना कोणत्याही स्थितीत त्यांच्याबरोबर हवा आहे. कारण, नेपोलियननंतर या भागाने रशियाचे रक्षण केले आहे. आता रशियाचा असा समज आहे की, त्यांना शत्रूंच्या आघाडीने चारही बाजूने घेरले गेले आहेत. तो या महाशक्तीसाठी चिंतेचा विषय आहे.

याशिवाय १२ जुलै २०२१ला युक्रेनबरोबरच्या संबंधांबाबत विस्तृत लेखामध्ये व्लादिमिर पुतीन यांनी त्यांचा शेजारी देश एका धोकादायक खेळात सहभागी होत असल्याचे म्हटले होते. युक्रेन युरोप आणि रशियामध्ये अडथळा ठरत असल्याचे त्यांनी त्यात म्हटले होते. पुतीन हे केवळ संरक्षण आणि या भागाच्या राजकारणाबाबत बोलत होते. त्याचबरोबर त्यांचा इशारा याठिकाणच्या ऐतिहासिक, धार्मिक आणि सांस्कृतिक संबंधांकडेही होता. त्याच्याशी रशिया आणि युक्रेन दोघांचा संबंध आहे. युक्रेन देश म्हणून स्वत:ची ओळख रशियाचा विरोधक म्हणून व्यक्त करत असतो, त्यामुळे रशियात तीव्र भावना व्यक्त होतात.

युक्रेनच्या मुद्यावर रशियाचे राष्ट्राध्यक्ष पुतीन यांच्या वैयक्तिक भावना जोडल्या गेलेल्या आहेत. पुतीन यांनी युक्रेनमध्ये अनेकदा रशियाला पाठिंबा असलेल्या नेत्यांना सत्तेत आणण्याचा प्रयत्न केला होता, पण त्यांना यश आले नाही. एक सामान्य धारणा अशीही आहे की, पुतीन दीर्घ काळापासून या मुद्यावर संघर्ष करत आलेले आहे. त्यांना असे वाटते की, हे अर्धवट काम त्यांचा वारसा ठरेल. त्यामुळे त्यांना हे पूर्ण करायचे आहे. त्यामुळेच पाश्चिमात्य देशांनी रशियाला विरोधी व्यासपीठ बनवले आहे. त्यामुळे या समस्येवर तोडगा निघणे गरजेचे आहे. साहजिकच आहे की, जर रशियाची ही बाजू मान्य केली गेली, तर भारताला अखंड हिदुस्थानचे स्वप्न पाहण्याचा अधिकार का नाही? असे अनेक मुद्दे या संघर्षात निर्माण होतील.

आज अमेरिकेची इच्छा आहे की, त्यांचे भले झाले पाहिजे, बाकीच्यांनी जेवढे मिळाले आहे. त्यावर समाधान मानले पाहिजे. अमेरिकेच्या वर्चस्वाला कोठेही धोका होणार नाही या प्रयत्नात रशियाने डोके वर काढले, तर जगभरात ती प्रथा पडेल. इतके वर्ष अमेरिकेचे मांडलिकत्व स्वीकारणारे देश आता अमेरिकेचे वर्चस्व झुगारून आपल्या देशाचा विचार करतील. आपल्या भूभागाचा विचार करतील. हे बळ रशियाच्या संघर्षामुळे छोट्या तिसºया जगाला मिळाले तर अमेरिका एकाकी पडेल. ही भीतीच जगाला विशेषत: आशिया खंडाला युद्धाच्या खाईत लोटेल. आखातात विध्वंस करून झाल्यावर अमेरिकेचे लक्ष आशिया आहे हे नक्कीच. त्याला तोंड रशिया-युक्रेन वादातून फुटण्याची शक्यता आहे.

बिटवीन द लाईन्स/ प्रफुल्ल फडके

91652448055\\