विसाव्या शतकातील भाषिक तत्त्ववेत्त्यांमध्ये लुडविग विट्गेन्स्टाईन यांचे नाव गंभीरपणे घेतले जाते. लुडविग यांनी भाषेबद्दल काहीतरी अनोखे म्हटले आहे, ‘माझ्या भाषेच्या मर्यादा म्हणजे माझ्या जगाच्या मर्यादा.’ याचा स्पष्ट अर्थ असा आहे की, प्रत्येक व्यक्तीची स्वत:ची भाषा हे त्याचे जग आहे. एक जग ज्यामध्ये केवळ भूगोलच नाही तर इतिहास आणि संस्कृतीदेखील समाविष्ट आहे, ज्यामध्ये परंपरा आणि शतकानुशतके आपले अनन्य ज्ञानदेखील समाविष्ट आहे. ज्याप्रमाणे नद्या आपल्याकडे उगम पावतात आणि वाहतात त्या प्रदेशातील संपूर्ण संस्कृती आणि पर्यावरणाचे अपार गुण आपल्यात असतात, नद्यांप्रमाणेच भाषांमध्येही स्वत:च्या परंपरा, स्वत:चे विचार, स्वत:चे तत्त्वज्ञान, स्वत:चा भूगोल आणि त्यांचा स्वत:चा इतिहास तसेच संपूर्ण संस्कृती वाहत आहे.
इथे प्रश्न पडू शकतो की, भाषांच्या बाबतीत अशा गोष्टींचा संदर्भ काय? वास्तविक, भाषांबाबत संयुक्त राष्ट्र संघटनेच्या युनेस्कोने जारी केलेल्या ताज्या अहवालात असे म्हटले आहे की, दर दोन आठवड्यांनी जगातील एक भाषा मरत आहे. युनेस्कोच्या म्हणण्यानुसार, याआधी दर तीन महिन्यांनी एक भाषा मरण्याची बातमी येत होती, मात्र २०१९नंतर हा वेग वाढला आहे. युनेस्कोच्या मते, या दराने दरवर्षी सुमारे नऊ भाषा जगातून नाहीशा होत आहेत.
युनेस्कोच्या मते, इसवी सन पूर्व १००० पर्यंत जगभरात नऊ हजारांहून अधिक भाषा अस्तित्वात होत्या. ज्यांची संख्या हळूहळू आज सात हजारांच्या आसपास झाली आहे. युनेस्कोला भीती वाटत आहे की, भाषा मृत्यूचा हा दर असाच सुरू राहिला, तर २१व्या शतकाच्या अखेरीस जगभरातील सुमारे तीन हजार भाषांचे अस्तित्व संपुष्टात येईल. भाषा तज्ज्ञांच्या मते, युनेस्कोचे हे मूल्यांकन अपेक्षांनी भरलेले आहे. तर पाश्चिमात्य देशांतील अनेक भाषाशास्त्रज्ञ आणि मानववंशशास्त्रज्ञांचा असा विश्वास आहे की, भाषांच्या मृत्यूचे प्रमाण असेच चालू राहिल्यास इसवी सन २२०० पर्यंत जगात केवळ १०० भाषा टिकू शकतील. भाषा नामशेष होण्याबाबत भारतातील एक संकल्पना अशी आहे की, जी भाषा गुंतागुंतीची किंवा अवघड बनते, ती लोकप्रिय वापरात लुप्त होते. संस्कृत भाषेबद्दल असे म्हणता येणार नाही की ती नष्ट झाली आहे, परंतु तिची लोकप्रियता कमी झाली आहे. विशिष्ट प्रवाहातील वैचारिक आणि भाषा तत्त्ववेत्ते संस्कृतच्या वापरातून बाहेर पडल्यामुळे भाषा गंभीर झाल्याची उदाहरणे देऊन भाषा नष्ट होण्याचा सिद्धांत मांडत आहेत.
आधुनिक जगात लोकशाही ही सर्वोत्तम व्यवस्था मानली जाते. मात्र ही लोकशाही केवळ राजकीय संदर्भापुरतीच मर्यादित केली जात आहे. जागतिक खेड्यात रूपांतरित झालेल्या जगात प्रत्येक देशात समानता वाढत आहे. संस्कृती आणि त्यांच्या स्वत:च्या वेगळ्या परंपरा रोजच्या व्यवहाराचा विषय राहून गेल्या. उदारीकरण आणि जागतिकीकरणामुळे संपूर्ण जग जवळपास एकाच प्रकारचे अन्न, एक प्रकारचे कपडे आणि एकाच प्रकारच्या भाषेकडे आकर्षित होत आहे. पाश्चात्य सभ्यता आणि तिची संस्कृती मानक होत आहे. या संदर्भात, जगभरातील बोलींमध्ये एकसमानता कधी हेतुपुरस्सर तर कधी अजाणतेपणी आढळून येत आहे. या संपूर्ण प्रक्रियेत छोट्या समुदायांच्या भाषा सातत्याने दुर्लक्षित केल्या जात आहेत. छोट्या समुदायांच्या भाषा त्यांना उपजीविकेसाठी आणि रोजगारासाठी आधार देऊ शकत नसल्यामुळे त्यांचा दैनंदिन जीवनातील वापर कमी होत आहे आणि भाषा मरत आहेत. यामध्ये, प्रत्येक देशाची स्वत:ची मध्यवर्ती भाषा मध्यवर्ती भूमिका बजावत असताना, तिची स्थानिक रूपे एकतर कमकुवत झाली आहेत किंवा लुप्त होत आहेत. तथाकथित आधुनिक विचारसरणी या प्रवृत्तीला आणखी प्रोत्साहन देत आहे. भारतातील या आधुनिकतेचा वाहक इंग्रजी आहे. त्याचप्रमाणे काही प्रमुख भाषा आपापल्या प्रदेशात आधुनिकतेचे मध्यवर्ती घटक बनल्या आहेत.
या संपूर्ण प्रक्रियेत, अशा अनेक भाषा आहेत ज्या इतक्या कमी लोक बोलतात की, त्या नजीकच्या भविष्यात अस्तित्वात नसतील. युनेस्कोच्या अ‍ॅटलस लुप्तप्राय भाषा या अहवालानुसार भारतात अशा तीन भाषा आहेत ज्यांचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे. यामध्ये कर्नाटकातील कोरगा पहिल्या क्रमांकावर असून, त्यातील बोलणाºयांची संख्या केवळ सोळा हजार आहे. त्याचप्रमाणे हिमाचल प्रदेशची सिरमौरी भाषा आहे, जी केवळ ३१ हजार लोक बोलतात. या यादीत तिसºया क्रमांकावर छत्तीसगडची पारजी भाषा आहे, जी केवळ पन्नास हजार लोक बोलतात. साहजिकच या भाषांचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे. एकीकरणाच्या युगात रोहिंग्या लोकांची भाषा हनीफी मरण्याच्या मार्गावर आहे. युरोपमध्ये, आयरिश, सिसिलियन आणि यिडीश भाषा देखील त्याच अस्तित्वाच्या संकटाचा सामना करत आहेत.
आपण हे लक्षात घेतले पाहिजे की, भाषांमधील खोल विविधता केवळ सांस्कृतिक विविधता सुनिश्चित करत नाही तर आपल्या प्रदेशाची विविधता देखील वाढवते. सांस्कृतिक ओळख घडवते. आजच्या काळात कोणतीही भाषा जर मागे ढकलली जात असेल किंवा बाजूला केली जात असेल तर त्याचा अर्थ असाही होतो की, यातून एक प्रकारे त्या विशिष्ट भाषेच्या क्षेत्रातील संस्कृतीचा एक भागही लोप पावत आहे. प्रत्येक संस्कृतीत सर्व काही लिहून ठेवण्याची क्षमता नसते; भाषेच्या मृत्यूनंतर संस्कृतीचे हे अलिखित रूप कायमचे नाहीसे होते. त्यामुळे आपण आपल्या भाषा जिवंत ठेवणे महत्त्वाचे आहे. भाषा जिवंत ठेवण्यासाठी स्थानिक पातळीवरही प्रयत्न सुरू आहेत. चीनने आपले जुने मँडरीन जतन करण्यासाठी मोहीम सुरू केली आहे. नायजेरिया आपल्या भाषा मौखिक स्वरूपात जतन करण्यासाठी रेकॉर्डिंगचा अवलंब करत आहे. भारतातही अनेक लोक त्यांच्या बोलीभाषांसाठी असे प्रयत्न करत आहेत. मरणासन्न भाषांसाठी वैयक्तिक प्रयत्नांऐवजी सामूहिक प्रयत्न व्हायला हवेत.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा