स्वातंत्र्य चळवळीतील संघाची सक्रिय भूमिका जाणूनबुजून इतिहासात लपवली

भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यात राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या भूमिकेबद्दल बराच काळ वादविवाद झाला आहे, परंतु १९०१ ते १९४२ पर्यंतच्या घटनांकडे पाहता हे स्पष्ट होते की, संघ आणि त्याचे संस्थापक डॉ. केशव बळीराम हेडगेवार यांनी अनेक प्रसंगी या चळवळीत प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्षपणे योगदान दिले. डॉ. हेडगेवार बालपणापासूनच राष्ट्रीय जाणीवेशी जोडले गेले होते. ब्रिटिशविरोधी घोषणा दिल्याबद्दल त्यांना शाळेतून काढून टाकणे, असहकार चळवळीदरम्यान डॉ. हेडगेवार यांची अटक आणि ‘पूर्ण स्वराज्य’च्या समर्थनार्थ त्यांचे सार्वजनिक कार्यक्रम हे याचे पुरावे आहेत. देशहितासाठी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची स्थापना करण्यात आली. भविष्यात आपला देश स्वतंत्र होणार आहे आणि त्यासाठी शिस्त आणि सेवेची गरज असणार आहे. या हेतूने स्वातंत्र्यापूर्वीपासून संघ कार्यरत होता. पण हेतुपुरस्सर काही विद्वान राजकीय नेते, उथळ वक्तव्ये करून संघांचा स्वातंत्र्याशी संबंध काय असा सवाल करतात. विशेष म्हणजे त्यांचा पक्ष स्वातंत्र्यानंतर २५ वर्षांनंतर स्थापन झालेला होता, तरी तो स्वातंत्र्य चळवळीत होता, त्यांचे नेते महाराष्ट्राच्या निर्मितीनंतर जन्माला आले तरी ते संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीत होते, पण स्वातंत्र्यापूर्वी स्थापन झालेल्या संघाचा इतिहास मात्र लपवण्याचे काम केले जाते हे चुकीचे आहे.

१९३०च्या ‘जंगल सत्याग्रह’मध्ये डॉ. हेडगेवार यांची अटक, शाखांमध्ये ‘पूर्ण स्वराज्य दिन’ साजरा करणे आणि १९४२च्या भारत छोडो आंदोलनादरम्यान भूमिगत क्रांतिकारकांना आश्रय देणारे स्वयंसेवक, ध्वज फडकावणे आणि ब्रिटिश दडपशाहीचा सामना करणे, ही सर्व त्यांच्या सक्रियतेची ठोस उदाहरणे आहेत. इतकेच नाही तर अनेक स्वयंसेवकांनी गोळ्या घालून किंवा फाशी देऊन आपले प्राणही दिले. संघाने स्वातंत्र्य लढा केवळ राजकीय दृष्टिकोनातून पाहिला नाही, तर तो राष्ट्र उभारणीचा एक व्यापक प्रयत्न मानला. शिस्त, सेवा आणि संघटनेवर आधारित त्याची कार्यरचना स्वातंत्र्य मिळविण्यासाठी सामाजिक आणि मानसिक तयारीत योगदान देत राहिली. अशा प्रकारे, जरी संघाने काँग्रेस किंवा क्रांतिकारी संघटनांप्रमाणे थेट राजकीय संघर्षाच्या आघाडीवर स्थान मिळवले नाही, तरी त्याच्या स्वयंसेवकांचा सक्रिय सहभाग, जनजागृती आणि संघटनात्मक सहकार्याने स्वातंत्र्य चळवळीला तळागाळातील आणि मानवी आधार प्रदान केला. ही भूमिका इतिहासाच्या पानांमध्ये एक महत्त्वाचा अध्याय आहे.

१९२५ मध्ये जेव्हा डॉ. हेडगेवार यांनी संघाची स्थापना केली, तेव्हा त्यामागील त्यांचा विचार असा होता की स्वातंत्र्य लढ्यात यश मिळवण्यासाठी शिस्तबद्ध, नैतिक आणि राष्ट्रवादी चारित्र्याचे युवकांचे संघटन आवश्यक आहे. संघाने स्वत:ला थेट काँग्रेसच्या राजकीय मार्गात ठेवले नसले तरी, ते त्याच राष्ट्रीय ध्येयांवर काम करत राहिले. १९२९च्या लाहोर अधिवेशनात, संघाने त्यांच्या छावण्यांमध्ये पूर्ण स्वातंत्र्याच्या प्रस्तावाचे औपचारिक स्वागत केले. १९३० मध्ये, ‘पूर्ण स्वराज्य दिना’ रोजी संघाच्या शाखांमध्ये ध्वजपूजन आणि जनजागृती कार्यक्रम आयोजित केले गेले.

१९३०च्या जंगल सत्याग्रहात, डॉ. हेडगेवार यांनी हजारो ग्रामस्थांना संबोधित केले, ज्यामुळे त्यांना नऊ महिन्यांची सक्तमजुरीची शिक्षा झाली. या काळात, संघ स्वयंसेवकांनी सत्याग्रहींच्या समर्थन, मदत आणि संघटनात्मक कार्यात योगदान दिले. १९४२च्या भारत छोडो चळवळीदरम्यान, संघ स्वयंसेवकांनी सक्रिय योगदान दिले. बिहार, महाराष्ट्र आणि इतर भागात ध्वजारोहण, भूमिगत उपक्रम आणि ब्रिटिश दडपशाहीविरुद्ध निदर्शने करताना अनेक स्वयंसेवकांना मारण्यात आले किंवा फाशी देण्यात आली. मरूर आषाढ घटना आणि भूमिगत क्रांतिकारकांना आश्रय देणे यांसारख्या घटना संघाच्या काही स्थानिक केंद्रांचा थेट सहभाग दर्शवितात.

स्वातंत्र्याच्या लढाईदरम्यान, संघ शाखा आणि स्वयंसेवकांनी क्रांतिकारी नेत्यांना सुरक्षित लपण्याची ठिकाणे, अन्न आणि वैद्यकीय मदत पुरवली. पांडुरंग पाटील, अछत्रराव पारसिद्धी आणि इतर क्रांतिकारी नेत्यांनी संघ कार्यकर्त्यांच्या या मदतीची कबुली दिली. खरे तर, इतिहासकार आणि राजकीय वर्गाचे संघाच्या भूमिकेबद्दल वेगवेगळे मत आहे. परंतु संघाने राष्ट्रीय चारित्र्य निर्माण, शिस्त आणि सामाजिक संघटनेद्वारे स्वातंत्र्य लढ्याला अप्रत्यक्ष बळ दिले यात शंका नाही. १९०१ ते १९४२ हा काळ संघासाठी संघटनात्मक बांधणी आणि मर्यादित प्रत्यक्ष सहभागाचे मिश्रण होता, ज्याने स्वतंत्र भारतात संघाची वैचारिक आणि राजकीय दिशा निश्चित केली.

तथापि, भारतीय स्वातंत्र्य लढ्याचा इतिहास जितका गौरवशाली आहे, तितकाच तो राजकीयदृष्ट्या संवेदनशील देखील राहिला आहे. बºयाच काळापासून स्वातंत्र्याचे श्रेय प्रामुख्याने एकाच राजकीय पक्षाला आणि त्याचे नेतृत्व करणाºया कुटुंबाला जाते अशी धारणा निर्माण झाली. परिणामी, स्वातंत्र्य लढ्यातील इतर संघटना आणि व्यक्तींची- विशेषत: संघाची- भूमिका एकतर तुच्छ दाखवण्यात आली किंवा पूर्णपणे दुर्लक्षित करण्यात आली. मुख्य प्रवाहातील इतिहासाच्या पुस्तकांमध्ये संघाच्या योगदानाचा उल्लेख अनेकदा टाळला गेला. या दुर्लक्षामागे एक राजकीय तर्क देखील होता- स्वातंत्र्याच्या कथेला एका मध्यवर्ती प्रवाहात बांधणे आणि ती एका विशिष्ट कुटुंबाच्या किंवा नेतृत्वाच्या प्रतिमेशी जोडणे. यामुळे केवळ ऐतिहासिक तथ्यांचे संतुलन बिघडले नाही, तर स्वातंत्र्य लढ्याचे बहुलवादी स्वरूपदेखील अस्पष्ट झाले.

आता संपूर्ण इतिहासाकडे पाहण्याची वेळ आली आहे, जिथे काँग्रेस, क्रांतिकारी पक्ष, समाजवादी नेते, धार्मिक-सांस्कृतिक संघटना आणि आदिवासी उठाव हे सर्व एकत्र येऊन स्वातंत्र्याची सामूहिक कथा तयार करतात. हे केवळ सत्याला न्याय देणार नाही तर भविष्यातील पिढ्यांना हे समजून घेण्यास मदत करेल की भारताचे स्वातंत्र्य हे एका व्यक्तीचे, कुटुंबाचे किंवा संघटनेचे काम नव्हते तर लाखो लोकांच्या संघर्षाचे, त्यागाचे आणि हौतात्म्याचे परिणाम होते.

- प्रफुल्ल फडके/अन्वय