पहावा विठ्ठल – बोलावा विठ्ठल चित्रपटातील विठ्ठल

 पंढरपूरचा विठोबा, आषाढी वारी आणि संत परंपरा ही महाराष्ट्राची समृद्ध संस्कृती आहे. त्यामुळे चित्रपट निर्मात्यांना त्याचा समावेश आपल्या सृष्टीत करण्याशिवाय पर्याय नाही. आजपर्यंत पंढरपूरच्या विठ्ठलाची भक्ती दाखवणारे आणि विठ्ठलाचे भक्त असलेल्या संतांच्या जीवनावर असंख्य चित्रपट बनले. त्यातील काही अजरामर अशा चित्रपट आणि त्यातील भक्तिगीतांचा उल्लेख सोमवारी असलेल्या आषाढी एकादशी आणि पंढरपूर यात्रेच्या निमित्ताने आपण करणार आहोत.मराठी चित्रपटांत संतांवर आधारित सर्वाधिक चित्रपट आणले ते प्रभात फिल्म कंपनीने. हातात तुतारी घेऊन ती उंचावत वाजवणारी मुलगी हे प्रभातचे चित्र आले की नंतर कृष्णधवल असा कोणता तरी पौराणिक, भक्तिपट असणार हे सहज लक्षात यायचे. यातील एक चित्रपट म्हणजे ‘धर्मात्मा’. संत एकनाथांवर काढलेला हा विठ्ठल भक्तिमय आणि जनजागृती करणारा चित्रपट यामध्ये संत एकनाथांची भूमिका बालगंधर्वानी केली होती. मराठी संगीत रंगभूमीवर स्त्री पात्र साकारून महिलांनाही मोहात पाडतील इतके सौंदर्य असलेल्या बालगंधर्वाची पुरुष वेशातील ही भूमिका खूप गाजली आणि बालगंधर्वाची वेगळी ओळख आणि चेहरा या चित्रपटातून आले होते. १९३५ साली तयार केलेल्या या चित्रपटाचे दिग्दर्शक व्ही. शांताराम होते.१९३६ साली प्रभातचा आलेला आणखी एक संतपट म्हणजे ‘संत तुकाराम’. प्रचंड गाजलेल्या या चित्रपटातील ‘आधी बिज एकले, बीज अंकुरले’ हे गीत खूप गाजले होते. हा तुकारामांचा अभंग आहे, असे कोणालाही वाटेल इतका सुंदर अभंग यात विष्णुपंत पागनीस यांच्या तोंडी आहे. विष्णुपंत दामले आणि फत्तेलाल यांनी दिग्दर्शित केलेल्या या चित्रपटात तुकारामांची भूमिका विष्णुपंत पागनीस यांनी इतकी सुंदर केली आहे की त्यानंतर दुसरा कोणताही पडद्यावरील तुकाराम प्रेक्षकांना भावला नाही आणि भावणार नाही. शांताराम आठवले यांच्या भक्ती गीतांना केशवराव भोळे यांनी संगीत दिले होते. या चित्रपटात तुकारामांवर अन्याय केल्यावर धान्याची कोठारे भरण्यासाठी विठोबा मदतीला धावून येतो हे दाखवून अनेक छोटे चमत्कार दाखवून विठोबाचे दर्शन या चित्रपटात होते.विठ्ठल भक्तीचा आणि वारकरी संप्रदायाचा पाया म्हणतात त्या संत ज्ञानेश्वरांच्या जीवनावरील संतपट प्रभातने १९४० ‘संत ज्ञानेश्वर’ हा चित्रपट आणला. यात संत ज्ञानेश्वरांची भूमिका शाहू मोडक यांनी केली होती आणि दिग्दर्शन फत्तेलाल आणि दामले या जोडीने केले होते. यामध्येही ज्ञानेश्वरांच्या चरित्राबरोबर विठ्ठल भक्तीचा महिमा सांगण्यात आलेला आहे. अर्थात संत तुकारामला जेवढी पसंती मिळाली तेवढी या चित्रपटाला मिळाली नाही. पण हाही चित्रपट विठ्ठल भक्तिपट म्हणून गाजला होता. प्रभातने हा चित्रपट मराठी आणि हिंदीत काढला होता.यानंतर १९६७ मध्ये ‘संत गोरा कुंभार’ हा चित्रपट आला होता. अतिशय सुंदर भक्तिगीते आणि कथाभागाने हा सुंदर चित्रपट होता. विनायक सरस्वते आणि बाळ चौहान यांची निर्मिती असलेल्या या चित्रपटाचे दिग्दर्शन राजा ठाकूर यांनी केले होते. यात चिखल मळताना विठ्ठल भक्तीत तल्लीन झालेल्या गोरा कुंभाराच्या बालकाला चिखलात तुडवले जाते आणि त्यावेळी विठ्ठल धावून येतो हा अविस्मरणीय भक्तिपूर्ण प्रसंग प्रेक्षकांना भावतो. यातील गोरा कुंभाराची भूमिका कुमार दिघे यांनी केली होती. अत्यंत सात्त्विक असा चेहरा आणि अभिनयाने कुमार दिघे यांना लोकप्रियता आणि नाव या चित्रपटाने दिले. सुधीर फडके यांची अफलातून गीते यातील भक्तिभाव वाढवण्यास कारणीभूत होतो. ‘फिरत्या चाकावरती देशी मातीला आकार, विठला तू वेडा कुंभार’ हे गीत अजरामर आहे. यातील ग. दि. माडगूळकरांच्या गीतांना सुधीर फडके यांनी संगीत दिले होते तर सुधीर फडके आणि जितेंद्र अभिषेकी यांनी ही गीते गायली होती.१९७० मध्ये कमलाकर तोरणे यांनी आणलेला ‘झाला महार पंढरीनाथ’ हा चित्रपटही विठ्ठल भक्तीचा उत्तम नमुना होता. मंगळवेढय़ाचे संत दामाजीपंतांच्या जीवनावरील हा भक्तिपट. यात सावकाराच्या मदतीला विठोबा येतो आणि बादशहालाही आपले दर्शन घडवतो हा कथाभाग अत्यंत सुंदर आहे. शाहू मोडक यांनी दामाजीपंतांची भूमिका केलेली आहे. सुधीर फडके यांनी गायलेले ‘नीजरुप दाखवा हो’ हे अत्यंत सुंदर भक्तिगीत आळवताना आणि पाहताना खूप आनंद मिळतो.

याशिवाय अनेक काल्पनिक कथांवरील चित्रपटही मराठी सृष्टीत विठ्ठल भक्तीचा महिमा सांगण्यासाठी आले. त्यातील सर्वात गाजलेला आणि चर्चेतला चित्रपट म्हणजे ‘पंढरीची वारी’. संपूर्ण पंढरीच्या वारीचे वर्णन करणारा आणि वारीत विठ्ठलाचे दर्शन कसे होते हे दाखवणारा हा सुंदर चित्रपट होता. बाळ धुरी, जयश्री गडकर यांच्या प्रमुख भूमिका असलेल्या या चित्रपटात राजा गोसावी, अशोक सराफ, राघवेंद्र कडकोळ, आशा पाटील यांच्याशिवाय तत्कालीन मुख्यमंत्री वसंतदादा पाटील यांच्या भूमिका आहेत. तर अनुप जलोटा यांनी साभिनय गीत यात सादर केले आहे. यातील ‘धरीला पंढरीचा चोर’ हे गीत खूप गाजले आहे. असंख्य मराठी चित्रपट आहेत, त्यातील काही विठ्ठल भक्तीचा महिमा सांगणारे चित्रपट या ठिकाणी उल्लेख केले आहेत. ही परंपरा पुढेही सुरुच राहील.