रागाचे प्रकटीकरण ‘शिवी’

व. पु. काळे यांची १९८०च्या दशकात गाजलेली कथा म्हणजे ‘जे.पी.’ अर्थात भांडणारे जोशी. यात भांडणाचे क्लास घेताना एका वर्गात सहज क्लास पाहायला गेल्यावर दोन विद्यार्थी अभ्यासक्रमात दिलेल्या विषयावर भांडणाचे प्रॅक्टीकल करत असतात. बोलता बोलता एकजण सहज म्हणतो की, साल्या बस काय तुझ्या बापाची आहे का? तेव्हा जोशी मध्ये पडतात आणि म्हणतात तुम्ही फर्स्ट इयरला आहात, फर्स्ट इयरला बाप काढता येणार नाही. किंबहुना फर्स्ट इयरला शिव्यांना परवानगी नाही. पण आता साल्या ही शिवी बोथट झाली आहे, नवीन शिव्या तयार व्हायला हव्यात कोण इकडे लक्ष देतो कोण जाणे. वगैरे वगैरे. पण तोंडात शिव्या असणे हे एक भाषिक समृद्धीचे आणि राग, संताप व्यक्त करण्याचे अभिव्यक्तीचे साधन आहे हे नक्की. म्हणूनच याविषयावरही बोलायला संकोच करता कामा नये.

प्रत्यक्षात शिवी म्हणजे दुसºया माणसाचा अपमान करण्यासाठी त्याला दुखावतील असे असभ्य, अश्लील किंवा अपमानकारक शब्द वापरून टोचून बोलणे. शिव्यांचा वापर हा स्थळ, काळ आणि परिस्थितीनुसार बदलत असतो. सार्वजनिक ठिकाणी शिवराळ बोलणे असभ्य समजले जाते, तरीही शिव्या या प्रत्येक समाजाच्या संस्कृतीचा अविभाज्य भाग असतात. इतर भाषांप्रमाणेच मराठी भाषेतदेखील अनेक प्रकारच्या शिव्या रूढ झाल्या आहेत. पश्चिम महाराष्ट्र आणि कोकणामध्ये निखळ मराठी शिव्या ऐकावयास मिळतील. बाकीच्या भागातील शिव्यांवर हिंदी भाषेचा प्रभाव दिसून येतो. साहित्यात किंवा लिखित स्वरूपात शिव्या उतरविणे हे असभ्य समजले जाते. पण आपल्याकडे शिवराळ साहित्यही तितकेच लोकप्रिय होते. पु. ल. देशपांडे यांच्या रावसाहेब यांच्या तोंडी तर सतत शिव्या असतात ते ऐकतानाही हसून हसून मुरकुंडी वळते. विजय तेंडुलकरांची गिधाडे किंवा सखाराम बाइंडरसारखी नाटके तर शिव्या शिकायला आणि ऐकायला, त्यावर कसा जोर देऊन म्हणायच्या याचा उत्तम नमुना आहे.

मराठीतील अनेक असभ्य समजणाºया शिव्या या ‘भ ’या शब्दापासून सुरू होतात, म्हणून कोणी यास भकार शब्द असेही म्हणतात. रागातून, तिरस्कारातून एखाद्या व्यक्तीची, समूहाची किंवा परिस्थितीची मानखंडना करण्यासाठी शिवी दिली जाते. कधी-कधी कारण नसताना पुरुषार्थाचा, पुरुष असण्याचा भाग म्हणून किंवा शाब्दिक सवयीचा भाग म्हणूनही शिव्या दिल्या जातात. शिवी देताना दुसरी व्यक्ती, समूह वा परिस्थिती यांच्या स्त्री नात्यांच्या संदर्भात अवयववाचक आणि त्याचा उपयोग दर्शवणारे वा लिंगनिदर्शक शब्दांचा वापर करून समाज अमान्य अशी वाचिक क्रियाही शिवी देताना केली जाते.

प्रमाणभाषेमध्ये शिव्या स्पष्ट लिहू नयेत किंवा वानगीदाखल घ्याव्यात किंवा त्याऐवजी फुल्या फुल्या लिहाव्यात असा प्रघात आहे. रावसाहेब ही कथा ऐकताना पुलंच्या तोंडून फुल्या फुल्या हा शब्द आल्यावर त्या फुल्यांच्या जागी नेमका कोणता शब्द आहे त्याच्या नेमका अर्थ वाचकांना समजतो.

शिव्या या धर्मावरून, जातीवरून, व्यवसायावरून, शारीरिक आणि मानसिक व्यंगावरून, जनावरांवरून देता येतात. प्रियजनांवरून, लैंगिकतेवरून व विशेषत: या दोहोंच्या एकत्रीकरणातून दिलेल्या शिव्या सर्वांत जास्त अपमानकारक समजल्या जातात. शिवी खाणाºयाच्या मातृत्वाबरोबरच्या संबंधाला भाषिक रूपात आव्हान दिले जाते. हे सहन न झाल्याने शिवी लागते, व्यक्ती प्रचंड अपमानीत होते असे म्हणले जाते.

भारतात बरेचदा एखाद्याला कनिष्ठ जाती-धर्माचा मानून त्याच्या जातीचा किंवा धर्माचा उल्लेख शिवी म्हणून केला जातो. अर्थात कायद्यानुसार असे करणे गुन्हा समजले जाते. फक्त हा कायदा सर्व जातींसाठी नाही, तो फक्त विशिष्ट जातींचा उल्लेख केला तरच तो गुन्हा ग्राह्य धरला जातो. त्यामुळे जरांगे-पाटील यांनी मुख्यमंत्री फडणवीस यांना त्यांच्या जातीवरून शिवी घातली तर तो गुन्हा ठरत नाही. फक्त अन्य कोणी अन्य कोणाच्या जातीवरून शिवी दिली तर तो गुन्हा आहे हा या देशातील समान नागरी कायदा आहे.

काही शिव्या या सहज असतात. त्यात गाढव, नालायक, बेशरम, हलकट, चावट, कृतघ्न, बावळट, मूर्ख, बेअक्कल, पागल वगैरे शब्द सहजपणे तोंडात येतात, की ती शिवी आहे असे कोणाला वाटतही नाही. बोंब मारणे आणि शिव्या देण्याचा अजून एक उपयोग भारतातील काही भागात होळीसोबत येणाºया शिमगा सणाच्या निमित्ताने होतो. पेटलेल्या होळी भोवती किमान बोंब मारणे किंवा शिव्या देणे हे मनातले विचार मुक्त करून विसरून जाण्याचे साधन समजले जाते. महाराष्ट्रातील काही भागात रंगपंचमी खेळ चालू असताना स्वत:च्याच आप्तेष्टांना मोकळेपणाने कोणत्याही बंधनांशिवाय शिव्या देण्याची प्रथाही होती, पण स्त्रियांना शक्यतो समोरासमोर शिव्या शक्यतो टाळल्या जातात. अर्थात प्रथा हल्ली कमी होत चालली आहे. अशा शिव्या देण्यात अर्थ न समजला तरी देण्यात बालगोपाळांचाही समावेश मोठ्या प्रमाणावर असे. साताºयातील बोरीचा बार हा शिव्यांसाठी प्रसिद्ध असलेला प्रकार आहे. या दिवशी दोन शेजारी गावातील ग्रामस्थ सीमेवर येऊन एकमेकांना शिव्या देतात आणि त्यात ज्या गावाचा विजय होतो त्यांना विशिष्ट बक्षिस देऊन गौरवले जाते. काही ठिकाणी शिव्यांची अंताक्षरी किंवा भेंड्याही खेण्याची प्रथा आहे.

वपु काळेंच्या भांडणाच्या क्लासमध्ये जोशीसर साला या शिवीला फर्स्ट इयरला मान्यता देतात. काही काही शब्द वापरून वापरून बोथट झाले आहेत, त्याची धारच निघून गेली आहे. नवीन शिव्या तयार व्हायला हव्यात त्यामुळे साला ही शिवी फर्स्ट इयरला चालेल अशी परवानगी मिळते. ‘साला’ हा वस्तुत: ‘मेहुणा’ अर्थात ‘बायकोचा भाऊ’ या अर्थाचा हिंदी भाषेतील शब्द आहे. बायकोचा भाऊ उपद्रवी आणि डोकेदुखी असते म्हणून हा नातेसंबध शिवी म्हणून प्रचलित झाला. हा शब्द शिवी अथवा अपशब्द म्हणून का गणला जातो याचे एक सुंदर स्पष्टीकरण खुशवंत सिंह यांच्या ‘ट्रेन टू पाकिस्तान’ या पुस्तकात आढळते. थोडक्यात स्पष्ट करावयाचे झाल्यास, प्रत्यक्षात नात्याने बायकोचा भाऊ नसलेल्या व्यक्तीस, अशा व्यक्तीची बहीण ही शिवी देणाºयास पत्नीसमान आहे हे सुचवण्यामागील अध्याहृत गर्भितार्थामुळे हा वरकरणी साधा शब्द शिवी अथवा अपशब्द म्हणून गणला जातो.

महाराष्ट्रात, विशेषत: मुंबईत हा शब्द शिवीबरोबरच एखादे हलके संबोधन म्हणून सर्रास वापरला जातो. सार्वजनिक ठिकाणी, नाटक चित्रपटांत या शब्दाचा वापर सहजगत्या केलेला आढळतो. विशेष म्हणजे नाटकाप्रमाणेच आपल्याकडे संत साहित्यातही शिव्यांचा सर्रास वापर केलेला दिसतो. मराठी साहित्यात शिव्यांचा वापर संतकाळापासून केला गेला आहे. संत तुकाराम आपल्या परखड बोलांमध्ये शिव्यांचा वापर करत. तुकाराम गाथेतील एका अभंगात म्हटले आहे...

लावी अनुसंधान। काही देईल म्हणून।।

काय केले रांडलेका। तुला राजी नाही तुका।। २४७८

रांडलेका हा शब्द अनौरस किंवा विधवेची वैधव्यानंतर जन्मलेली अनैतिक संतती या अर्थी वापरला आहे. कोल्हापुरात रांडेचा हा शब्द सहजपणे बोलला जातो, त्याचे कोणास काही वाटत नाही.

देखोनि हरखली अंड। पुत्र जाला ह्मणे रांड॥

तंव तो जाला भांड। चाहाड चोर शिंदळ॥ १॥

जाय तिकडे पीडी लोकां। जोडी भांडवल थुंका॥

थोर जाला चुका। वर का नाहीं घातली ॥ ध्रु. ७७॥

संत जनाबार्इंच्या अभंगातही शिव्यांचा उल्लेख आहे. त्यांच्यावर चोरीचा आळ येतो, तेव्हा तर त्या शिव्यांनी विठ्ठलाला या काळ्याने माझे वाटोळे केले म्हणून आपल्या भावना प्रकट करते.

शिवी हा प्रकार असभ्य असला तरी तो राग व्यक्त करणाºया अभिव्यक्तीचा अविष्कार आहे. त्यामुळे तो प्रकार निशिद्ध म्हणून चालणारच नाही. किंबहुना तोंडात शिवी नाही आणि कधीच कोणाला शिवी दिली नाही असा माणूसच असू शकत नाही.

प्रफुल्ल फडके/अन्वय

९१५२४४८०५५