युद्धात आणि प्रेमात सर्वकाही क्षम्य असते. असे असले तरी ‘युद्धात सत्य प्रथम मारले जाते’ ही जुनी म्हण आजच्या डिजिटल जगात अगदी अचूक ठरत आहे. आता युद्धे केवळ सीमेवरच लढली जात नाहीत, तर व्हॉट्सअ‍ॅप, यूट्युब, फेसबुक, इन्स्टाग्राम आणि एक्ससह इतर अनेक डिजिटल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर देखील लढली जातात. खोटी माहिती केवळ लोकांना गोंधळात टाकत नाही, तर आंतरराष्ट्रीय स्तरावर देशाची प्रतिमादेखील डागाळते. आज पाकिस्तानची त्याच्या खोट्या माहितीमुळे जगभरात थट्टा केली जात आहे. त्यामुळे आपल्याला खोटी माहिती पसरवणाºयापासून सावध राहावे लागेल, अशा खोट्या माहितीशी लढा द्यावा लागेल.
आॅपरेशन सिंदूरदरम्यान, जेव्हा भारत आणि पाकिस्तानमध्ये क्षेपणास्त्रे डागली जात होती आणि ड्रोन हल्ले केले जात होते, तेव्हा अनेक बनावट बातम्यादेखील वेगाने पसरत होत्या. भारताला सुनियोजित प्रचाराचा सामना करावा लागला. या काळात अनेक डीपफेक व्हिडीओ व्हायरल झाले, जे पूर्णपणे खोटे होते. यापैकी बरेचसे एआय-जनरेटेड बनावट व्हिडीओ होते. सरकारसह सामान्य जागरूक भारतीय नागरिकदेखील या बनावट व्हिडीओ आणि फोटोंना नाकारण्यात गुंतले होते. कारण ते खोटे आहेत हे सहज लक्षात येत होते.
पाकिस्तानने खोट्या आणि पूर्णपणे हास्यास्पद बनावट माहितीचा वर्षाव केला होता आणि हा ट्रेंड अजूनही सुरू आहे. पाकिस्तान समर्थित हँडल आणि त्यांच्या टीव्ही चॅनेलने दावा केला होता की, भारतीय हवाई तळ नष्ट झाले आहेत आणि एस-४०० संरक्षण प्रणाली नष्ट झाली आहे. या बनावट बातम्या पसरवण्याचा उद्देश भारतातील लोकांमध्ये दहशत, अविश्वास आणि गोंधळ पसरवणे हा होता. चांगली गोष्ट म्हणजे पीआयबी फॅक्ट चेक सारख्या सरकारी संस्थांनी त्वरित कारवाई केली आणि या बातम्यांचे खंडन केले. ही अतिशय कौतुकास्पद बाब आहे.
केवळ भारतातच नाही, तर युद्धादरम्यान चुकीच्या आणि बनावट माहितीचा इतिहास संपूर्ण जगात जुना आहे. दुसºया महायुद्धात हिटलरच्या नाझी सरकारने चित्रपट आणि रेडिओद्वारे प्रचार पसरवला, तर मित्र राष्ट्रांनी बनावट टँक आणि बनावट योजनांनी शत्रूची दिशाभूल केली. २०२२ मध्ये रशिया-युक्रेन युद्धादरम्यान एका डीपफेक व्हिडीओमध्ये युक्रेनचे राष्ट्राध्यक्ष वोलोदिमिर झेलेन्स्की यांनी आत्मसमर्पण करण्याची घोषणा करताना दाखवले होते. हा खोटा व्हिडीओ फेसबुकवर अपलोड करण्यात आला होता आणि काही वेळातच लाखो वेळा तो पाहिला गेला.
फोटोशॉप, एआय इत्यादींच्या मदतीने तयार केलेल्या बनावट माहितीशी लढण्यासाठी एक सामूहिक रणनीती आवश्यक आहे, ज्यामध्ये सरकार, इंटरनेट मीडिया प्लॅटफॉर्म, मीडिया संस्था आणि नागरिक या सर्वांची भूमिका महत्त्वाची आहे. सरकारने नियमित पत्रकार परिषदेद्वारे बनावट बातम्यांचे त्वरित खंडन करण्यासाठी आणि माहितीची पारदर्शकता सुनिश्चित करण्यासाठी जलद प्रतिसाद युनिट्स तयार करावीत. आवश्यक असल्यास युद्धकाळात इंटरनेट मीडियावर देखरेख वाढवावी आणि खोटा प्रचार पसरवणारे इंटरनेट मीडिया अकाऊंट्स बंद करावेत. आॅपरेशन सिंदूरदरम्यान, अशी काही अकाऊंट्सदेखील बंद करण्यात आली होती, ज्यावर अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या उल्लंघनाबद्दल अनावश्यक आवाज उठवण्यात आला होता.
इंटरनेट मीडिया प्लॅटफॉर्मने डीपफेक आणि खोटी सामग्री ओळखण्यासाठी आणि काढून टाकण्यासाठी एआय-आधारित प्रणाली विकसित करावीत. यासाठी त्यांना जबाबदार धरले पाहिजे, जेणेकरून ते बनावट पोस्ट, व्हिडीओ इत्यादींना ‘फॅक्ट-चेक’ लेबलने चिन्हांकित करतील आणि त्यांचा प्रवेश अवरोधित करतील. बॉट्स आणि बनावट अकाऊंट्सवर लक्ष ठेवण्याची आणि आवश्यक ती कारवाई करण्याची जबाबदारी इंटरनेट मीडिया प्लॅटफॉर्मवरच टाकली पाहिजे.
माध्यम गटांनी त्यांच्या रिपोर्टिंगमध्ये दुहेरी तपासणी आणि पडताळणीची व्यवस्था करावी. पत्रकारांना रिव्हर्स इमेज सर्च आणि ओपन-सोर्स इंटेलिजन्स सारख्या डिजिटल पडताळणी साधनांमध्ये प्रशिक्षित केले पाहिजे. याशिवाय, मीडिया संस्थांनी जनतेला जागरूक करण्यासाठी देखील सक्रिय असले पाहिजे, कारण बनावट व्हिडीओ आणि पोस्ट खºया मानून सामान्य लोकांची दिशाभूल होत असते. नागरिकांनी स्वत:ही बातम्या शेअर करण्यापूर्वी त्या पडताळल्या पाहिजेत. त्यांनी विश्वसनीय तथ्य तपासणी प्लॅटफॉर्मचे अनुसरण केले पाहिजे. शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये माहिती साक्षरतेला प्रोत्साहन दिले पाहिजे, जेणेकरून तरुण पिढी चुकीच्या माहितीपासून सावध राहील. आपल्याला अशी शैलीदेखील विकसित करावी लागेल, जिथे बातम्या जलद पसरवण्यापेक्षा योग्य बातम्या शेअर करणे अधिक महत्त्वाचे असेल.
खोट्या माहितीमुळे युद्धाच्या धुक्यात गोंधळ निर्माण होऊ शकतो, परंतु युद्धाचे वृत्तांकन खूप जबाबदार असले पाहिजे, कारण त्यामुळे नागरिकांना संघर्षाचे चुकीचे चित्र मिळण्याचा धोका असतो, त्यांची चिंता आणि घबराट वाढू शकते. भारतीय टीव्ही चॅनेल्सना देखील सावधगिरी बाळगण्याची आवश्यकता आहे, कारण त्यांच्या खोट्या, अतिरंजित बातम्या जगाला भारताबद्दल विचार करण्यास भाग पाडू शकतात. आपल्या टीव्ही चॅनेल्सना बनावट माहितीशी लढावे लागेल, परंतु जगात गोंधळ निर्माण होईल असे काहीही करणे टाळावे लागेल. आॅपरेशन सिंदूर दहशतवादी तळ नष्ट करण्यासाठी होते, शेजारील देश काबीज करण्यासाठी नाही. नागरिकांचे नुकसान कमी करण्यासाठी आपण युद्ध अतिशय काळजीपूर्वक लढत होतो. भविष्यातील लढायांमध्ये चुकीच्या माहिती विरोधात लढण्यासाठी आपण तयार असले पाहिजे. डॉ. एपीजे अब्दुल कलाम अनेकदा म्हणाले की, भारताची ताकद ही त्याची सुज्ञ जनता आहे. जर आपण सर्व नागरिक सतर्क राहिलो आणि सत्याला प्राधान्य दिले तर कितीही चुकीची माहिती पसरवण्याचा प्रयत्न कोणी केला तरी आपल्याला योग्य मार्गावरून कोणीही हटवू शकत नाही.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा