गेल्या काही दिवसांपासून ‘मी टू’ ही मोहीम चांगलीच गाजते आहे. यामुळे अनेकांचे बुरखे फाडले जात आहेत. आपल्यावर कधीकाळी झालेल्या अन्याय, अत्याचाराचा उलगडा करून सध्या उजळ माथ्याने फिरणा-यांना आरोपीच्या पिंज-यात उभे केले जात आहे. चित्रपटसृष्टीत यामुळे प्रचंड खळबळ माजली आहे. काही लोकांनी यावर मौन बाळगले आहे, तर काहीजण व्यक्त होत आहेत; परंतु ही मोहीम ख-या अर्थाने मोहीम राहणार की ती भविष्यात दहशतीचे स्वरूप धारण करणार हा एक प्रश्न यामुळे निर्माण झालेला आहे.

न्यूयॉर्क टाइम्स या वृत्तपत्रात ५ ऑक्टोबर २०१७ रोजी अॅशले जड या अभिनेत्रीची मुलाखत प्रसिद्ध झाली. अॅशलेने प्रसिद्ध चित्रपट निर्माता हार्वे वेनस्टेईन यांच्यावर लैंगिक शोषणाचे आरोप केले. हार्वे वेनस्टेईन यांनी पल्प फिक्शन, गुड विल हंटिंग, शेक्सपियर इन लव्ह अशा सुमारे सहा ऑस्कर पारितोषिक प्राप्त चित्रपटांची निर्मिती केली आहे. न्यूयॉर्क टाइम्सने केलेल्या अधिक चौकशीत अनेक अभिनेत्री तसेच हार्वे याच्या मीरामॅक्स कंपनीतील कर्मचारी स्त्रियांनी अशा अनेक घटना कथित केल्या. वृत्तपत्रात आलेल्या या बातम्यांमुळे हार्वे याची त्याच्या द वेनस्टेइन कंपनीमधून संचालक मंडळाने हकालपट्टी केली.
इसा हॅकेट या टीव्ही निर्मातीने १२ ऑक्टोबर २०१७ रोजी अॅमेझॉन स्टुडिओचे प्रमुख रॉय प्राईस यांच्यावर लैंगिक छळवणुकीचे आरोप केले. प्राईस यांनी केलेल्या छळाबद्दल केलेली तक्रार अॅमेझॉन स्टुडिओच्या वरिष्ठ अधिका-यांनी दुर्लक्षित केली असाही आरोप इसा यांनी केला. या मुलाखतीमुळे रॉय प्राईस यांना आपल्या पदाचा राजीनामा द्यावा लागला.
अलिसा मिलानो या अभिनेत्रीने १६ ऑक्टोबर २०१७ रोजी ट्विटर या संकेतस्थळावर ‘#मी टू’ हॅशटॅग वापरून तिने हॉलिवूड चित्रपट सृष्टीमध्ये होणा-या लैंगिक शोषणाविरुद्ध वाचा फोडली. जर तुम्हालाही असा अनुभव आला असेल तर ‘मी टू’ हा हॅशटॅग वापरा असे तिने आवाहन केल्यावर, एका दिवसात सुमारे ४० हजार लोकांनी, ज्यात बहुतांश स्त्रिया होत्या, ‘#मी टू’ हॅशटॅग वापरला. यानंतर अनेक अभिनेत्री आणि सामान्य स्त्रियांनी ‘मी टू’ वापरून आपल्यावर झालेल्या लैंगिक शोषणाच्या कहाण्या सांगितल्या तसेच न्याय मागितला.
ऑलिम्पिक जिमनॅस्टिक खेळाडू मॅकायला मरोनी हिने १८ ऑक्टोबर २०१७ ला अमेरिकन जिम्नॅस्टिक्स टीमचे डॉक्टर लॅरी नास्सर यांच्याविरुद्ध लैंगिक शोषणाला वाचा फोडली. जवळपास ३० वर्षाहून अधिक काळ टीमचे डॉक्टर असरे नास्सर सध्या बालकांच्या लैंगिक शोषणासंदर्भातील एका खटल्यात कारागृहात आहेत.
अॅन्थोनी रॅप याने २९ ऑक्टोबर २०१७ रोजी केव्हिन स्पेसी या ऑस्कर पारितोषिकप्राप्त अभिनेत्याविरुद्ध शोषणाचे आरोप केले. यानंतर अनेक स्त्री तसेच बाल कलाकारांनी असेच आरोप केले आणि स्पेसीविरुद्ध जनमत तयार झाले. यानंतर अनेक व्यवसायातील बडय़ा धेंडांनी केलेल्या लैंगिक शोषणाचा बळी ठरलेल्या स्त्री-पुरुषांनी आवाज उठवला आणि अनेक प्रकरणात स्टुडिओ आणि कंपन्यांना अशा लोकांविरुद्ध कारवाई करावी लागली.
ट्विटर संकेत स्थळावर जरी आलीस मिलानो हिने ‘मी टू’चा वापर प्रचलित केला असला तरी हे शब्द लैंगिक शोषणासंदर्भात वापरण्याचे श्रेय तराना बर्क या स्त्री हक्क कार्यकर्तीला जाते. १९९७ साली एका तेरा वर्षाच्या लैंगिक शोषणाची शिकार बनलेल्या मुलीशी बोलत होत्या. तिला कसा प्रतिसाद द्यावा हेच त्यांना सुचत नव्हते. ‘मी सुद्धा’ अशा अत्याचाराची शिकार आहे हे सुद्धा मी तिला सांगू शकले नाही. अनेक र्वष हा प्रसंग त्यांच्या मनात घर करून राहिला.
या संभाषणानंतर १० वर्षानी तराना बर्क यांनी ‘जस्ट बी’ या ना-नफा संस्थेची स्थापना केली. लैंगिक अत्याचाराची आणि हिंसेची शिकार बनलेल्या स्त्रियांच्या मदतीसाठी ही संस्था काम करते. तराना यांनी या चळवळीला नाव दिले ‘मी टू’.
साधारणपणे एक वर्षभरापासून सुरू असलेल्या या चळवळीचे पडसाद जगभर उमटले तसेच ते भारतातही उमटले. विशेषत: नाना पाटेकर याच्यावर तनुश्री दत्ताने आरोप केल्यानंतर हे ‘मी टू’ मोठय़ा प्रमाणात बाहेर आले. गेल्या आठ-पंधरा दिवसांत संपूर्ण देशभरात खळबळ माजलेली आहे. अर्थात कामाच्या ठिकाणी होणारे महिलांचे शोषण रोखण्यासाठी काही कायदे भारतात यापूर्वीपासूनच अस्तित्वात आहेत. सर्वोच्च न्यायालयाने विशाखाविरुद्ध स्टेट ऑफ राजस्थान या खटल्यामध्ये १९९७ मध्ये काही गाईडलाइन्स घालून दिल्या होत्या. विशाखा गाईडलाइन्स किंवा विशाखा मार्गदर्शक तत्त्वे म्हणून ती प्रसिद्ध आहेत. या खटल्याच्या आनुषंगाने सर्वोच्च न्यायालयाने निश्चित केलेल्या मार्गदर्शक तत्त्वांच्या आधारे नवा कायदा तयार केला आहे. डिसेंबर २०१३ मध्ये प्रीवेंशन ऑफ सेक्शुअल हरॅसमेंट ऑफ विमेन अॅट वर्कप्लेस कायदा लागू करण्यात आला.
या कायद्यानुसार लैंगिक छळात कशाचा समावेश असेल हे स्पष्ट करण्यात आले आहे. चुकीच्या हेतूने केलेला शारीरिक स्पर्श, शरीरसंबंधांची मागणी किंवा विनंती करणे, लैंगिकता सूचक शेरेबाजी वा ईल वक्तव्य करणे, महिलांना कामूक वा ईल व्हीडिओ, साहित्य, पॉर्नोग्राफी दाखवणे तसेच लैंगिकता सूचक कृती, शारीरिक, मौखिक किंवा नि:शब्दपणे केलेली अन्य कोणतीही कृती करणे याला लैंगिक छळ म्हटले जाते. या कायद्याप्रमाणे लैंगिक छळ म्हणजे काय, याची माहिती कामकाजाच्या ठिकाणी महिलांना देण्यात यावी, असे सांगितले आहे. या मार्गदर्शक तत्त्वांची माहिती देणारा तक्ता कर्मचा-यांना दिसेल अशा ठिकाणी लावण्यात यावा. एखादी तक्रार आल्यावर योग्य ती कारवाई करणे गरजेचे आहे. या कायद्यानुसार हा संवेदनशील विषय असल्याने सर्व कार्यालयांमध्ये स्वतंत्र लैंगिक छळ निवारण समिती तयार करणे आवश्यक आहे. दहापेक्षा अधिक कर्मचारी असलेल्या खासगी कंपन्यांच्या ठिकाणी लैंगिक छळ निवारण समिती स्थापन करणे बंधनकारक. समितीप्रमुख महिला असणे तसेच ४ जणांच्या समितीमध्ये किमान दोन महिला असणे बंधनकारक आहे. याशिवाय या विषयावर काम करणा-या एखाद्या व्यक्तीचा किंवा स्वयंसेवी संस्थेच्या सदस्याचा या समितीत समावेश हवा.
या कायद्यातील तरतुदीनुसार ऑफिसमध्ये होणा-या मिटिंगमध्ये महिला आपल्या अनुभवाविषयी सांगू शकते. तिचे म्हणणे ऐकून घेऊन त्यावर तोडगा काढण्यासाठी या विषयाची मिटिंगमध्ये चर्चा करणे. पीडित महिलेस तिच्या इच्छित ठिकाणी बदली करून द्यावी व संबंधित आरोपी कर्मचा-याविरोधात नियमाप्रमाणे शिस्तभंगाची कारवाई सुरू करावी असे म्हटले आहे. याशिवाय ऑफिसच्या कामाच्या निमित्ताने महिला कर्मचारी ऑफिसबाहेर असतील आणि तिथे गैरवर्तणूक करण्यात आल्यास महिला कायेदशीर तक्रार नोंदवू शकते. ऑफिसमधून टीम लंचसाठी कर्मचारी गेले असताना महिला कर्मचा-यासोबत गैरवर्तणूक करण्यात आली तरी ती महिला तक्रार नोंदवू शकते. या कायद्यानुसार चुकीच्या पद्धतीने केलेला शारीरिक स्पर्श या अपराधासाठी दीड वर्षांपर्यंत तुरुंगवास आणि दंड अशी तरतूद आहे. महिला कर्मचा-यावर नजर ठेवणे, नकळत फोटो, व्हीडिओ काढणे यासाठी आयटी अॅक्ट २००० अन्वये, १-७ वर्षाचा तुरुंगवास आणि दंड होऊ शकतो. लैंगिकता सूचक शेरे मारणे वा ईल बोलणे यासाठी ३ वर्षाचा तुरुंगवास आणि दंडाची तरतूद आहे. दोषी आढळल्यास पन्नास हजार रुपयांपर्यंत दंड आणि ५ वर्षाचा तुरुंगवास. वारंवार तक्रारी आल्यास व्यवसायाचा परवाना अथवा नोंदणी रद्द केली जाऊ शकते. इतका मजबूत कायदा आपल्याकडे यापूर्वीच आहे, मात्र हे ‘मी टू’चे प्रकरण किंवा मोहीम समोर येईपर्यंत त्याचा फारसा अभ्यास झालेला दिसून येत नाही.
आज जी ‘मी टू’ची प्रकरणे सोशल मीडियावरून समोर येताना दिसत आहेत, त्यामध्ये बॉलिवूड आघाडीवर आहे. त्यापाठोपाठ राजकीय, सामाजिक, प्रसारमाध्यमांतील घटना समोर येत आहेत. परंतु यावरून उघडपणे कोणीही व्यक्त होत नसले तरी ‘मी टू’ मोहीम म्हणजे यात मोहीम किती आणि दहशत किती अशी भीती व्यक्त होत आहे. एकूणच आपल्याकडे कायद्याचा दुरुपयोग करून हॅरॅसमेंट करण्याचे प्रकार नेहमीच पाहायला मिळतात. अॅट्रॉसिटी कायद्याचाही असाच दुरुपयोग केला गेला होता. त्यामुळेच ‘मी टू’मुळे दहशत निर्माण होते आहे की ख-या अर्थाने मोहीम आहे, याबाबत संपूर्ण समाज, देश साशंक आहे हे नाकारून चालणार नाही. त्यातून ही प्रकरणे बॉलिवूडकडून बाहेर आल्यामुळे त्यात गॉसिपिंग, सवंग लोकप्रियता किंवा चर्चेत राहण्याचा उद्योग म्हणून अनेकजण पाहताना दिसतात.
नाना पाटेकर याची एकीकडे स्पष्टवक्ता, विचित्र अशी प्रतिमा आहे तर दुसरीकडे समाजहितासाठी, सामाजिक बांधिकली म्हणून काम करणारा कार्यकर्ता अशी ओळख एकीकडे आहे. भल्याभल्यांना, राजकीय नेत्यांनाही शहाणपणा शिकवण्यास नाना कधी कमी पडला नाही. पण अचानक झालेल्या या हल्ल्यामुळे नानाभोवती जे संशयाचे वातावरण तयार झाले आहे ते नानाची प्रतिमा खालावणारे आहे. दोन वर्षापूर्वी ‘नटसम्राट’ ही अजरामर कलाकृती गाजवणारा आणि नव्याने प्रेक्षकांच्या मनात घर केलेल्या नानाला आता ‘कुणी घर देतं का घर’ म्हणत या नव्या वादळाला तोंड देण्यासाठी हिंडावे लागत आहे. त्यामुळे अशा घटना घडल्या असतीलही पण तरीही ‘मी टू’ या मोहिमेत मोहीम किती आणि दहशत किती याची शंका प्रत्येकाच्या मनात आहे. नेमके कारण म्हणजे घटना घडून अनेक वर्षे झालेली आहेत. दहा-वीस-पंचवीस वर्षापूर्वी घडलेल्या घटना, छेडछाड दडपून मनावर ओझे ठेवणे हा या महिलांकडून झालेला मनावरचा बलात्कारच म्हणावा लागेल. पण या ‘मी टू’च्या मोहिमेची दहशतही आहे आणि अनेकांच्या मनात भीती आहे हे नक्की. सोशल मीडियावरून ज्याप्रमाणे अनेक महिला व्यक्त होत आहेत त्याचप्रमाणे त्यावर सोशल मीडियावरून विनोद करून खिल्लीही उडवली जात आहे. पण हसत हसत का होईना पुरुष अशाप्रकारे व्यक्त होत आहेत, ही एक प्रकारची भीती त्यांच्या मनात आहे. त्यामुळे ‘मी टू’ची मोहीम, ही मोहीम किती आणि दहशत किती असा प्रश्न शिल्लक आहेच.