फासावर दिलेले अमर झाले, बाजूला राहणारे मुर्दाड झाले

•   
• सातारा हे ऐतिहासिक शहर आहे. याचा अर्थ इतिहासातील बाणेदारपणा जागृत असलेले आणि इतिहासातील पराक्रमाच्या पाऊलखुणा सांगणारे हे शहर असेल असा त्याचा अर्थ होता. पण प्रत्यक्षात सातारा हे इतिहासजमा झाल्याप्रमाणे मुर्दाडांचे शहर ठरू लागले आहे. आपल्या इतिहासाच्या पाऊलखुणा जमिनदोस्त झाल्या तरी त्याचे आम्हाला काही देणेघेणे नाही अशा मनोवृत्तीच्या लोकांचे हे शहर ठरत आहे. ना इथल्या इतिहासातील पराक्रमाच्या आठवणींचा आम्हाला अभिमान आहे, ना राज्यकर्त्यांना, ना लोकप्रतिनिधींना.
•  हे सांगण्याचे कारण म्हणजे दोन दिवसांपूर्वी सातार्‍यातील फाशीच्या वडाला फासावर चढवण्याचे कारस्थान कोणा नतदृष्टांनी केले. समस्त सातारकरांचे स्फूर्तिस्थान असलेल्या गेंडामाळावरील ऐतिहासिक फाशीच्या वडाला चक्क कोणीतरी फासावर चढविल्याचे स्पष्ट झाले. अत्यंत विचित्र पद्धतीने या झाडाची कत्तल करण्यात आली होती. हे फार वाईट चित्र आहे. म्हणजे या फाशीच्या वडाभोवती ढिगाने घरे आहेत. आसपास वर्दळ आहे. तरीही एकानेही या झाड तोडणार्‍याला तू हे काय करतो आहेस म्हणून विचारले नाही. त्यामुळे फासावर दिलेले अमर झाले आणि आसपास राहणारे मुर्दाड झाले अशी अवस्था आहे.
•     जिल्ह्यातील क्रांतिकारकांनी इंग्रजांविरुद्ध उठाव केला होता. त्या वेळी इंग्रजांनी १७ क्रांतिकारकांना पकडले. आठ सप्टेंबर १८५७ रोजी त्यातील पाच क्रांतिकारकांना वडाच्या झाडावर फाशी देण्यात आली. सहा क्रांतिकारकांना गोळ्या घातल्या, तर सहा क्रांतिकारकांना तोफेच्या तोंडी देण्यात आले. या १७ हुतात्म्यांचे स्मरण करण्यासाठी पालिकेतर्फे फाशीचा वड परिसराचे सुशोभीकरण करण्यात आले. या ऐतिहासिक घटनेच्या स्मरणातून युवा पिढीला प्रेरणा मिळावी, या उद्देशाने सुमारे सात लाख रुपये खर्च करून तयार झालेले हे स्मारक २५ जून २००१ रोजी लोकार्पण करण्यात आले. पालिकेतर्फे त्याची देखभाल केली जाते असं म्हणतात. पण या घटनेवरून देखभाल होत नव्हती हेच स्पष्ट होते.
•   काळाच्या ओघात १९६३ मध्ये मूळ वडाचे झाड जमीनदोस्त झाले. नंतर अनेकांच्या पुढाकारातून लोकांनी पुन्हा झाड लावून ते जोपासले. भावनेने वाढविलेल्या या स्मरणीय झाडाची दोन दिवसांपूर्वी कत्तल झाली. इतिहासाची आठवण करून देणार्‍या या झाडाचा बुंधाच विदीर्ण अवस्थेत शिल्लक राहिला आहे. या झाडाच्या फांद्या अत्यंत विचित्र पद्धतीने छाटण्यात आल्या. सर्व फांद्या तोडण्यात आल्या असून, केवळ बुडखा उभा आहे. हे झाड नष्ट करण्याच्या हेतुने कापल्याचे स्पष्ट होते आहे.
• वास्तविक भरवस्तीत हे स्मारक आहे. दिवसाढवळ्या या झाडाची तोड करण्यात आली. या भागात अनेक विद्वान विचारवंत लोक राहतात. अतिशय जागृत असतात. एका विचारवंतांना तर पोलिस संरक्षणही आहे. म्हणजे फाशीच्या झाडापासून काही अंतरावर हे पोलिस असतात. अनेक समाजसेवक, कलाकार या भागात राहतात. पण हे झाड तोडत असताना एकाचेही तोंड कसे उचकटले नाही? हे झाड तोडण्यास कोणी सांगितले? तुम्ही कोण? असा प्रश्‍न करावा असे एकालाही का वाटले नाही? याचा अर्थ फासावर दिले गेलेले अमर झाले आणि आसपास राहणारे मुर्दाड झाले, प्रेतवत राहिले असेच म्हणावे लागेल.
• कोणालाही संताप येईल अशीच ही घटना आहे.
• फाशीचा वड हे स्थान गेंडामाळ नाक्याजवळ असून, गृहनिर्माण संस्थांनी वेढलेले आहे. दर वर्षी आठ, नऊ ऑगस्ट व १५ ऑगस्टला काही शाळांचे विद्यार्थी स्मारकस्थळी येऊन हुतात्म्यांना मानवंदना देतात. क्रांतिदिन, हुतात्मादिन आणि स्वातंत्र्यदिन जवळ आले असतानाच या झाडाची कत्तल झाली आहे. त्यामुळे सातार्‍यातील अस्मिता, बाणेदारपणा, लढाऊवृत्तीच इतिहासजमा झालेली आहे.
•  १९६३ पासून स्वातंत्र्यदिनी आबालवृद्ध नागरिक येथे येऊन हुतात्म्यांना आदरांजली वाहून राष्ट्रगीत म्हणतात. या वर्षीच्या स्वांतत्र्यदिनाच्या पार्श्‍वभूमीवर झालेली ही कत्तल अतिशय वेदनादायी आणि संतापजनक अशीच आहे. म्हणजे एकीकडे राजवाड्यावर भर रस्त्यात जिथे चौपाटी भरते, खाण्याच्या पदार्थांच्या गाड्या उभ्या केल्या आहेत त्याठिकाणी खड्डे खणण्य्याचा आणि वृक्षारोपणाचा आचरटपणा होत आहे तर विशाल असे ऐतिहासिक वटवृक्षाचे झाड दुसरीकडे कापले जाते. याला काय म्हणायचे?  राज्यात सर्वत्र वृक्षारोपण आणि संवर्धनासाठी प्रयत्न सुरू असताना ऐतिहासिक वडाची कत्तल करणार्‍यांची चौकशी करून कठोर कारवाईची गरज आहे. पण उघड्या डोळ्यांनी समोरच कृत्य बघणारे, आसपासचे लोक काय करत होते, याचीही चौकशी केली पाहिजे. सातार्‍यातील स्मारक, गड, किल्ले यांची कायमच दुर्दशा असते. काही वषार्र्पूर्वी विद्रोही साहित्य संमेलनाच्या निमित्ताने आलेल्या काही विद्वानांनी चार भींतीवरील स्मारकही असेच खराब केले होते. हे प्रकार थांबले पाहिजेत. या झाडापासून कोणाला उपद्रव होत होता? कोण त्या झाडाच्या वाईटावर होते याचा तपास केलाच पाहिजे. पण सातारचा इतिहासच यानिमित्ताने फासावर चढवण्याचा प्रकार घडलेला आहे हे नाकारून चालणार नाही.