चांगल्या शिक्षकांचे ‘प्रॉडक्शन’

• देशातील सध्याच्या शिक्षणाची अवस्था अत्यंत केविलवाणी आहे याची जाणिव कदाचित नरेंद्र मोदींना झालेली असावी. त्यामुळेच पंतप्रधान जन-धन, स्वच्छ भारत अभियान, या योजनांच्या अंमलबजावणीनंतर पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी चांगले शिक्षक निर्माण करणारे नवे कारखाने देशभरात सुरू करायची घोषणा केली आहे. त्यातल्या त्यात महाराष्ट्रातील प्राथमिक शिक्षणाचा विचार केला तर असे चांगल्या शिक्षकांचे प्रॉडक्ट मिळण्याची गरज आहे, हे स्पष्ट झाले आहे. शिक्षकांची कमजोरी दिसू नये म्हणून मुलांना नापास करायचे नाही आणि आठवीपर्यंत वर ढकलायचे या धोरणाला यामुळे छेद मिळाला तर खर्‍या अर्थाने शिक्षणाचे पुनरूज्जीवन नरेंद्र मोदींनी केले असे म्हणता येईल.
• बनारस हिंदू  विश्‍व विद्यापीठात झालेल्या विशेष कार्यक्रमात नरेंद्र मोदी यांनी देशात मोठ्या प्रमाणावर चांगले शिक्षक तयार करण्यासाठी 900 कोटी रुपयांची पं. मदन मोहन मालवीय राष्ट्रीय शिक्षक आणि शिक्षण मोहीम ही सुरू केल्याची घोषणा केली. सार्‍या जगात आणि देशातही उत्तम शिक्षकांची चणचण असल्यामुळे अशा शिक्षकांची मागणी आहे. भारत अशा शिक्षकांची निर्मिती करू शकला तर आपण लाखो शिक्षकांची निर्यात करू शकू हा नरेंद्र मोदी यांचा दृष्टीकोन आहे. विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि नवकल्पनांच्या क्षेत्रात चांगली कामगिरी देश बजावू शकतो, असा विश्वासही मोदींनी व्यक्त केला आहे. 
• शिक्षण क्षेत्रात करिअर करू इच्छिणार्‍या विद्यार्थ्यांसाठी दहावी-बारावीनंतर पाच वर्षांचा विशेष शिक्षक-प्रशिक्षण कार्यक्रम या नव्या योजनेद्वारे सुरू होईल. या देशाची संस्कृती आणि परंपरांची मुळे रुजलेल्या शिक्षकांची निर्मिती या नव्या योजनेद्वारे सुरू होईल. शिक्षक बनण्याचा निर्णय दहावी-बारावीनंतर विद्यार्थ्यांना घेता येईल, असेही मोदी यांना वाटते. त्यामुळे चांगले शिक्षक तयार करण्याच्या नरेंद्र मोदी यांच्या या प्रॉडक्शनमध्ये आमच्या सध्या असलेल्या आणि तयार होत असलेल्या डीएड, बीएड, बीपीएड अशा शिक्षकांचे स्थान कुठे असणार आहे हे समजणे गरजेचे आहे. कारण आज या क्षेत्रात प्रवेश घेतला जातो तो सगळीकडचे दरवाजे बंद झाल्यावर. मी इंजिनीअर होईन, डॉक्टर होईन, चार्टर्ड अकौंटंट होईन, कला क्षेत्रात करीअर करेन असे अनेकजण म्हणतात पण मी मोठेपणी शिक्षक होईन असे कोणीही म्हणत नाही, यातच त्या शिक्षकाचे पद किती लयाला गेले आहे हे दिसून येते. अशा परिस्थितीत मोदींच्या प्रॉडक्शन सेंटरमधून बाहेर पडलेल्या शिक्षकांचे प्रॉडक्ट हे दर्जेदार असणार का? कसे असेल याचे निश्‍चितच आकर्षण आहे.
•  चांगले शिक्षक निर्माण करण्याचा नरेंद्र मोदी यांचा हेतु अत्यंत शुद्ध आहे. सध्या असलेले शिक्षक हे चांगले शिक्षण देण्यास अपात्र आहेत ही  एकप्रकारची कबूलीच आहे.  त्यांची ही चांगल्या आणि उत्तम शिक्षकांच्या निर्मितीसाठीची योजना शिक्षण क्षेत्राच्या हिताची असली, तरी प्रत्यक्षात मात्र ही योजना अंमलात आणल्यामुळे, त्यांना अपेक्षित असलेला अभ्यासक्रम आणि महाविद्यालयातून उत्तम शिक्षक निर्माण होतील, अशी खात्री नाही. मोदी यांच्या या संकल्पनेत तसे नवे काहीच नाही. 
• यापूर्वी ज्येष्ठ शिक्षण तज्ञ डॉ. जे. पी. नाईक यांनी चाळीस वर्षांपूर्वी कोल्हापूर जिल्ह्यातल्या गारगोटीमध्ये स्थापन केलेल्या मौनी विद्यापीठात डीआरएस एज्युकेशन असा शिक्षकांना प्रशिक्षण देणारा चार वर्षांचा विशेष अभ्यासक्रम सुरूही केला होता. बीए. बीएड. समकक्ष अशी मान्यताही त्या अभ्यासक्रमाला होती. त्या विद्यापीठात  बीएबीएडचा हा एकत्रित अभ्यासक्रम  अद्यापही सुरू आहे. जे. पी. नाईक हे द्रष्टे शिक्षणतज्ञ होते.  शिक्षण क्षेत्रात त्यांनी अनेक प्रयोगही केले होते. पण त्यांचा हा प्रयोगही कालांतराने फसला. ही बाब लक्षात घेता, मोदी यांच्या संकल्पनेतील तथाकथित चांगले शिक्षक निर्माण करणारा अभ्यासक्रम सुरू करणार्‍या संस्था म्हणजे शिक्षक निर्मितीची प्रॉडक्शन सेंटर किंवा फॅक्टरी होणार काय अशी शंका येते.
• नरेंद्र मोदी यांच्या संकल्पनेतला दहावी-बारावीनंतरचा अभ्यासक्रम नेमका कसा असेल आणि तो दर्जेदार कसा होईल, याचा आराखडा अद्यापही पूर्ण झालेला नाही. अशा स्थितीत या नव्या योजनेद्वारे चांगल्या शिक्षकांची निर्मिती होईल आणि जगभर शिक्षकांची निर्यात करता येईल, हा मोदी यांचा निव्वळ भ्रम आहे. याचे कारण शिक्षक होणे, शिक्षणात करीअर करणे हा विचार आपल्याकडे रूजवावा लागेल. आज काही जमले नाही म्हणून डीएड केले, बीएड केले आणि शिक्षक झाले. सेफ आरामाचा पगार मिळतो आहे, शिकवण्याचीही जबाबदारी नाही अशा बेफिकीर प्रवृत्तीचे शिक्षक आपल्याकडे आहेत. त्यामुळे मी शिक्षक होईन असे ठरवणारे विद्यार्थी अगोदर तयार करावी लागेल. 
• आज आपल्याकडे एखाद्या व्यक्तिने एखाद्या क्षेत्रात यश मिळवले की त्याच्यामागे धावण्याची पद्धत असते. एखादा प्रयोग यशस्वी झाला की त्यामागे धावायचे. मग एखाद्याने चांगला चित्रपट काढला की चित्रपट काढण्याची कल्पना कोणाच्याही डोक्यात शिरते. खेळामध्ये करीअर केल्यावर, यश मिळवल्यावर आपणही तिकडे जावू असा विचार केला जातो. कंम्प्युटरमध्ये कोणी काही नवे केले की तिकडे जाणारांचा ओघ वाढतो. तसे शिक्षण क्षेत्रात कोणी काही केले आहे यावर आज विश्‍वास वाटत नाही. त्यामुळे मी शिक्षक होईन असे कोणी म्हणत नाही. आमचा आजचा शिक्षक हा खिचडीत गुरफटला आहे, शालेय पोषण आहारात गुरफटला आहे, पटपडताळणीत गुरफटला आहे, विविध सर्वेक्षणात गुरफटला आहे, मतदार याद्या तयार करण्यात गुरफटला आहे. त्याला बाहेर काढून शिक्षणात गुरफटवण्याची वेळ आलेली आहे. अशा सगळ्या विद्यमान शिक्षकांना मोदींच्या प्रॉडक्शन सेंटरवर नेवून त्यांचे रिप्रॉडक्शन करण्याची वेळ आलेली आहे.
• प्राथमिक आणि माध्यमिक शाळातून शिकवणार्‍या शिक्षकांसाठी डीएड, बीएडचे अभ्यासक्रम सुरू झाले. महाराष्ट्रासह अनेक राज्यातून खाजगी अध्यापक शिक्षण संस्थांचे पेव फुटले. शिक्षणाचा बाजार मांडलेल्या आणि धंदा बनवलेल्या शिक्षण सम्राटांनी अध्यापक महाविद्यालये सुरू केली. अखिल भारतीय शिक्षण नियंत्रण संस्थेने या महाविद्यालयांना मंजुरी द्यायचा सपाटा लावला. परिणामी महाराष्ट्रात हजारांच्यावर डीएड आणि सातशेच्यावर बीएड महाविद्यालये खाजगी क्षेत्रात सुरू झाली. गेल्या दहा-पंधरा वर्षात या शिक्षकांच्या कारखान्यातून पदव्यांची सुरनळी घेऊन बाहेर पडलेल्या सात लाख डीएड आणि पाच लाख बीएड, विद्यार्थ्यांना अद्यापही नोकर्‍या मिळालेल्या नाहीत. याचे कारण शिक्षणात करीअर करण्यासाठी म्हणून कोणी आले नाही तर काही जमले नाही म्हणून डीएड केले, बीएड केले अशा परिस्थितीत हे शिक्षकांचे उत्पादन निर्माण केले गेले.
• प्राथमिक आणि माध्यमिक शाळातल्या विद्यार्थ्यांना तथाकथित उत्तम शिक्षण कसे द्यायचे, या विषयात हे विद्यार्थी सरकार आणि विद्यापीठांच्या अभ्यासक्रमानुसार पारंगत झालेले आहेत. महाराष्ट्र सरकारने प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षकांच्या भरतीसाठी केंद्रीय पात्रता चाचणी परीक्षा सुरू केली. या परीक्षांचा निकाल तीन चार टक्क्यांच्या आसपास लागला. या परीक्षातच लाखो प्रशिक्षित शिक्षक-विद्यार्थ्यांची कत्तल झाली. महाराष्ट्र सरकारने ‘शिक्षण सेवक’ अशा गोंडस नावाखाली दरमहा पाच ते सात हजार रुपये मानधनावर तीन वर्षे प्रशिक्षित शिक्षकांना वेठबिगारासारखे राबवून घ्यायचा निर्णय अंमलात आणला.
•  या कंत्राटी शिक्षकांना कसलेही संरक्षण नाही. शेतमजुरापेक्षा कमी पगारात शिक्षकांनी दर्जेदार आणि उत्तम शिक्षण द्यावे ही अपेक्षाही करणे चुकीचे ठरेल. तशी अपेक्षा मोदी आणि देशातल्या कोणत्याही राज्य सरकारांना करता येणार नाही. लाखो प्रशिक्षित शिक्षकांचे तांडे बेकार असल्यामुळेच खाजगी क्षेत्रातली ही शिक्षण महाविद्यालये आता ओस पडलेली आहेत. शिक्षण क्षेत्रातली पदविका आणि पदवी घेऊनही नोकरी मिळत नाही आणि मिळाली, तरी कंत्राटी कामगारासारखे काम करावे लागत असल्याने, दहावी-बारावीतल्या विद्यार्थ्यांना शिक्षक व्हायची ओढ कशी लागेल? 
• दर्जेदार शिक्षकांची निर्मिती सरकारी मोहिमेद्वारे किंवा तिच्या अंमलबजावणीने होत नाही. हाडाचा शिक्षक जन्मावा लागतो. मी शिक्षकच होणार, आणि विद्यार्थ्यांना ज्ञान देणार, अशी जिद्द मुळात असली तरच प्रशिक्षणानंतरही विद्यार्थी उत्तम शिक्षक होतो.  आजपर्यंत देशभरात जे नामवंत शिक्षक झाले, ते प्रशिक्षित नव्हते. पण विद्यार्थ्यांना शिकवायची, त्यांना ज्ञानी करायची विलक्षण तळमळ या शिक्षक वर्गाकडे होती. जीवनाभिमुख शिक्षणाचा पाया केंद्र आणि राज्य सरकारांना घालता आला नाही. कधी खडू फळा, तर कधी शिक्षणाचे सार्वत्रीकरण, तर कधी प्राथमिक शिक्षणाचा कायदा, असल्या  योजना देशभरात अंमलात आल्या. प्राथमिक शिक्षणाचा बोजवारा उडाला. आता तर महाराष्ट्रासह देशभरात इंग्रजी माध्यमाच्या शाळांचे स्तोम माजले आहे. मातृभाषेतून शिक्षण देणार्‍या सरकारी शाळा ओस पडायला लागल्या आहेत. खाजगी शिक्षण संस्थात विद्यार्थ्यांची गर्दी वाढते आहे. ग्रामीण आणि विशेषत: आदिवासी भागातल्या कोट्यवधी मुला-मुलींना शैक्षणिक सुविधाही मिळत नाहीत. देशातल्या हजारो शाळांना इमारती नाहीत. उघड्यावर, झाडाखाली, देवळात या शाळा भरतात. अशा शाळांमधून निमूटपणे काम करणार्‍या शिक्षकांचा विचार केला जात नाही. याचे कारण आपल्या पगारासाठी, हक्कासाठी ते   संप करतील, आझाद मैदानावर जावून उपोषण करतील पण शाळेला चांगली इमारत हवी, सगळ्या सुविधा मिळाव्यात यासाठी कधीही प्रयत्न केले जात नाहीत. शिक्षकांचे प्रॉडक्ट निर्माण करण्यापूर्वी नरेंद्र मोदींनी शिक्षक हे चांगले करीअर आहे हे पटवून दिले पाहिजे. पत गेलेल्या शिक्षकाला प्रतिष्ठा प्राप्त करून दिली पाहिजे. शिक्षकांबद्दल आदरभाव निर्माण होईल इतके ज्ञान त्यांना संपादन करण्याची प्रेरणा दिली पाहिजे. शिक्षक हा पोटार्थी नाही तर तो व्रतस्थ असला पाहिजे. हा विचार जोपर्यंत रूजवता येत नाही तोपर्यंत पहिले कारखाने बंद झाले आणि नवी प्रॉडक्शन सेंटर तयार झाली असे चित्र राहील.