लक्ष्मणरेषा ओलांडल्यामुळे ‘कॉमन मॅन’ पोरका झाला

• ज्येष्ठ व्यंगचित्रकार आर के. लक्ष्मण यांचे 26 जानेवारीच्या दिवशी  सायंकाळी पुण्यातील दीनानाथ मंगेशकर रूग्णालयात निधन झाले. सामान्य माणूस किंवा कॉमन मॅन ही संकल्पना जगभरात रूजवली आणि भारतातील सामान्य माणसांचे अनेक दशके प्रतिनिधीत्व केलेला कुंचला थांबल्याने अतीशय दु:ख झाले. व्यंगचित्राच्या माध्यमातून काय करता येवू शकते आणि त्याची ताकद काय आहे हे या देशातील लोकशाहीला, संपूर्ण जगाला दाखवून देण्याचे काम आर के लक्ष्मण यांनी केले होते. त्यामुळे भारतात एक इतिहास घडवणारा कुंचला थांबला आहे असेच म्हणावे लागेल. आपल्या कुंचल्यातील रेषांनी कॉमन मॅनच्या ललाटीचे भाग्य स्पष्ट करणारे चित्र त्यांनी सदैव रेखाटले होते. तो कुंचला आज थांबल्याने कॉमन मॅन अनाथ झाला आहे. अत्यंत निष्कपट आणि निरागस असा कॉमन मॅन साकारणारे हात थांबल्याने सामान्य माणूस पोरका झालेला आहे. कोणीही येवो पण कॉमन मॅनच्या जीवनात कसलाही बदल नाही हे गेेल्या साठ वर्षात त्यांनी दाखवून दिले. त्यामुळे सुरवातीपासून शेवटपर्यंत होता तसाच कॉमन मॅन राहिला. वॉल्ट डिस्नेच्या मिकी माऊस आणि डोनाल्ड डकच्याही अनेक जनरेशन झाल्या. पण आर के लक्ष्मण यांचा कॉमन मॅन गेली साठ वर्ष आहे तसाच राहिला यातूनच आपल्या देशाची किती प्रगती नेमकी झाली हे समजायला हरकत नाही.
• गेल्या दहा दिवसापासून वृद्धापकाळातील शरीराची साथ न लाभल्यामुळे त्यांच्यावर उपचार सुरु होते. मात्र अमेरिका आणि भारतातील दोन प्रमुखांच्या  उपस्थितीत देश राष्ट्रीय सण साजरा करत असतानाच आर के लक्ष्मण यांचे देहावसान झाले. कॉमन मॅनचा सतत विचार करणार्‍या कॉमन मॅनला आता मोदी सरकारच्या काळात ओबामांच्या सहकार्याने अच्छे दिन येतील  याची खात्री वाटली म्हणून की काय कॉमन मॅनच्या जन्मदात्याने अखेरचा निरोप घेतला. कदाचित या भांडवलशाही एकीकरणात कॉमन मॅनला कितपत थारा असणार असा विचार त्यांनी केला म्हणूनही आमचा राम राम घ्यावा असे म्हणत त्यांनी या जगाचा निरोप घेतला असावा.
•  राजकीय व्यंगचित्रकार म्हणून आर के लक्ष्मण यांची देशात ओळख होती. तसेच त्यांचा कॉमन मॅन हा देशभर चर्चेचा विषय ठरला होता. 60 वर्षाहून अधिक काळ त्यांनी व्यंगचित्रकाराची भूमिका पार पाडली. 
• रासीपुरम कृष्णस्वामी लक्ष्मण म्हणजेच आर. के. लक्ष्मण यांचा जन्म 23 ऑक्टोबर 1921 रोजी म्हैसूर येथे झाला. वडील म्हैसूर येथील शाळेत मुख्याध्यापक होते. वडिलांच्या शाळेसाठी अनेक नियतकालिके त्यांच्या घरी येत असत. ‘हार्पर्स’, ‘पंच’, ‘ऑन पेपर’, ‘बॉइज’, ‘अ‍ॅटलांटिक’, ‘अमेरिकन मर्क्युरी’, ‘द मेरी मॅगझिन’, ‘स्ट्रॅन्ड मॅगझिन’, अशी मासिके त्यांना तिथे पहायला-वाचायला मिळत असत. लक्ष्मण यांना त्यांतील विविध विषयांवरील चित्रे पाहण्यात रस होता. तशी चित्रे आपणही काढून पाहावी असे त्यांना वाटू लागल्याने लक्ष्मण चित्रे काढू लागले. अगदी सुरुवातीच्या काळात लक्ष्मण यांची चित्रे स्थानिक वर्तमानपत्रातून छापून येऊ लागली.
•  मुंबईमधील जे.जे. स्कूल ऑफ आर्ट्स येथे शिकण्यासाठी लक्ष्मण यांनी अर्ज केला होता, पण तेथे त्यांना प्रवेश नाकारण्यात आला. मग आर.केंनी म्हैसूरच्या विद्यापीठातून बी.ए.ची पदवी संपादन केली. पुढे लक्ष्मण पदवीधर झाल्यावर नोकरी मिळविण्यासाठी दिल्लीला गेले. हिंदुस्थान टाइम्स या वृत्तपत्राने लक्ष्मण यांचे वय कमी असल्याचे कारण पुढे करून नोकरी नाकारली. मग काही काळ ब्लिट्झ मध्ये आणि नंतर फ्री प्रेस जर्नल मध्ये लक्ष्मण यांनी काम केले. त्यावेळी बाळासाहेब ठाकरे देखील तेथेच काम करीत असत. मात्र कम्युनिस्टांची टवाळी करायची नाही असा फ्री प्रेसच्या मालकांचा दंडक होता. म्हणून त्यांनी ‘फ्री प्रेस’ची नोकरी सोडली. त्यानंतर अर्धशतकभर ते ‘टाइम्स ऑफ इंडिया’ मध्ये व्यंगचित्रे काढत राहिले. यू सेड इट नावाने त्यांनी फक्त व्यंगचित्र असलेले एक सदर सुरू केले. दैनिकाच्या मुखपृष्ठावर आजतागायत नियमितपणे प्रकाशित होत असलेले हे सदर लोकांना खूप आवडते. 
•  लक्ष्मण यांनी देश-विदेशांतील थोरामोठ्यांची व्यंगचित्रे काढली आहेत. त्यांचे कॉमन मॅन नावाचे सर्वसामान्य माणसाचे व्यंगचित्र विशेषच म्हणावे लागेल. हा कॉमन मॅन जसा आधी होता तसाच शेवटपर्यंत राहिला. चौकड्याचा कोट, धोतर, टोपी असा त्याचा साधा पोषाख आहे. लक्ष्मण यांनी असंख्य व्यंगचित्रे काढली आहेत पण त्यांनी कधीही या माध्यमाच्या आडून कोणास दुखावले नाही किंवा कोणाच्या व्यंगावर चित्रे काढली नाहीत. घटनांचे अचूक टिपण, उत्तम निरीक्षण, बुद्धिमत्ता, आत्मविश्वास याच्या जोरावर लक्ष्मण यांची व्यंगचित्रे सहजच लक्षात राहतात. आसपासच्या घटना मिस्किलपणे दाखवीत असल्याने लक्ष्मण यांची चित्रे खास आहेत. त्यांच्यावर तोचतोचपणाचे आरोपही झाले, पण त्यांनी कधी चिडून कोणाला उत्तर दिले नाही. 
• लक्ष्मण यांचा कॉमन मॅन सगळ्यांना इतका आवडतो की त्याचा एक पूर्णाकृती पुतळाही बनविण्यात आला आहे. त्यांच्या निवडक व्यंगचित्रांची पुस्तकेही प्रसिद्ध झाली आहेत. तसेच लक्ष्मण यांनी एशियन पेन्ट्स साठी काढलेले गट्टूचे चित्रही लोकप्रिय आहे. आर. के. लक्ष्मण हे कथालेखक व कादंबरीलेखकही आहेत. त्यांनी लिहिलेली निबंधांची आणि प्रवासवर्णनांचीही पुस्तके आहेत.
• लक्ष्मण यांचे थोरले भाऊ प्रसिद्ध लेखक आर. के. नारायण यांचा लक्ष्मण यांच्या जडणघडणीत मोलाचा वाटा आहे. आर. के. लक्ष्मण यांनी त्यांच्यासाठीही बरीच व्यंगचित्रे काढली. तसेच इतर अनेक लेखकांसाठी व्यंगचित्रे काढली आहेत. नारायण यांनी मालगुडी या काल्पनिक गावाच्या पार्श्वभूमीवर अनेक कथा लिहिल्या. त्यांच्या कथा दैनिक हिंदू मधून प्रसिद्ध होत असत. या कथांसाठी लक्ष्मण यांच्याकडूनच ते चित्रे काढून घेत असत. सरावाने आर.के. लक्ष्मण अधिकाधिक चांगली चित्रे काढू लागल्यामुळे इतर लेखकही त्यांच्याकडून चित्रे काढवून घेऊ लागले. त्यांच्या पत्नी कमला यांच्या गोष्टींसाठीही त्यांनी चित्रे काढून दिली. व्यंगचित्रांचे त्यांना विशेष आकर्षण होते. प्रारंभीच्या काळात त्यांनी हिटलर, मुसोनिली, नेहरू, गांधी अशा प्रसिद्ध व्यक्तींची व्यंगचित्रे काढली होती. स्थानिक वर्तमानपत्रांतूनही त्यांच्या व्यंगचित्रांना प्रसिद्धी मिळत असे.
•  इतका दीर्घकाळ व्यंगचित्रे काढणारा हा बहुधा एकमेव व्यंगचित्रकार असावा. त्यांचा ‘कॉमन मॅन’ गेल्या पन्नास वर्षातील देशातील राजकीय-सामाजिक-सांस्कृतिक घडामोडींचा-उलथापालथीचा साक्षीदार आहे. चौकटीचा कोट आणि धोतर अशा पेहरावातील त्यांची छबी सतत कायमच राहिली आहे. आर. के. लक्ष्मण यांची व्यंगचित्रे आणि त्यावरील भाष्ये मार्मिक असत. भारतीय मानसिकतेतून उमटलेली ती एक स्वाभाविक प्रतिक्रिया असते. प्रसंगी ही प्रतिक्रिया खरमरीत, बोचकही असते. आर. के. लक्ष्मण यांची व्यंगचित्रांमध्ये प्राजंळपणाचंही दर्शन घडते. मात्र एखाद्या व्यक्तीचे व्यंग्य दर्शवणारी व्यंगचित्रे त्यांनी काढली नाहीत, किंवा कोणाला दुखावण्यासाठीही त्यांनी त्यांच्या कुंचल्याचा वापर केला नाही. जवाहरलाल नेहरु, महात्मा गांधीपासून अटलबिहारी वाजपेयी, सोनिया गांधीपर्यंत राजकीय व्यक्तींच्या अनेक पिढ्या त्यांनी रेखाटल्या आहेत. 
• एका साध्या रेषेतून या नेत्याचे व्यक्तिमत्त्व  स्पष्ट करण्याची विलक्षण हातोटी त्यांच्याकडे होती. लक्ष्मण यांना त्यांच्या व्यंगचित्रांसाठी अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय पुरस्कार लाभले. 1971 मध्ये त्याना पद्मभूषण पुरस्काराने गौरविण्यात आले तर. 2005 मध्ये त्यांना पद्मविभूषण देण्यात आला. मॅगसेसे पुरस्कार 1984 मध्ये त्यांना मिळाला. कुसुमाग्रज प्रतिष्ठानचा गोदावरी गौरव पुरस्कार प्राप्त झाला होता. तसेच मराठावाडा विद्यापीठाने त्यांना डी. लिट. ही सन्माननीय पदवी दिली होती. आर. के. लक्ष्मण यांनी लिहीलेल्या आत्मचरित्राचा ‘लक्ष्मणरेषा’ नावाने मराठीत अनुवाद करण्यात आला आहे. आज हीच लक्ष्मणरेषा ओलांडून आर के लक्ष्मण गेले आहेत. अशा या श्रेष्ठ आणि ज्येष्ठ व्यंगचित्रकार, साहित्यिकाला भावपूर्ण आदरांजली.
•