अलीकडेच, देशभरात भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर जयंतीनिमित्ताने अनेक कार्यक्रम झाले. यामध्ये प्रसिद्ध लोकांचा सहभाग दिसून आला. भारतरत्न डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या राष्ट्रउभारणीतील योगदानाला काळानुसार व्यापक मान्यता मिळत आहे ही चांगली गोष्ट आहे, परंतु जोपर्यंत आपण भारतरत्न बाबासाहेबांची मूल्ये आणि तत्त्वे आपल्या जीवनात समाविष्ट करत नाही तोपर्यंत त्याचे व्यापक उद्दिष्ट अपूर्ण राहील. यासाठी आपल्याला बाबासाहेबांच्या विचारांचे सार समजून घ्यावे लागेल की त्यांना कोणत्या प्रकारचा आदर्श भारत निर्माण करायचा होता. यासंदर्भात, संविधान सभेतील त्यांचे समारोपाचे भाषण अतिशय उल्लेखनीय म्हणता येईल.
या भाषणात, त्यांनी देश आणि तेथील नागरिकांसाठी राष्ट्रीय एकता आणि आर्थिक प्रगती मजबूत करण्यासाठी त्यांची भूमिका कशी बजावावी याबद्दल महत्त्वपूर्ण मार्गदर्शक तत्त्वे नमूद केली आहेत. जेणेकरून लोकशाही राष्ट्राचे उद्दिष्ट पूर्ण होईल आणि लोकांचा सर्वांगीण विकास सुनिश्चित करता येईल. या दृष्टिकोनातून, त्यांच्या सूचना राष्ट्रीय धोरणाला आकार देण्यासाठी कशा आधार बनल्या आणि त्यामुळे भारत विविध क्षेत्रात प्रगती कशी करू शकला हेही विचारात घेणे आवश्यक आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर म्हणाले की, आपण केवळ राजकीय लोकशाहीवर समाधानी राहू नये. आपल्याला राजकीय लोकशाहीचे सामाजिक लोकशाहीत रूपांतर करावे लागेल. अन्यथा राजकीय लोकशाही फार काळ टिकू शकत नाही. शेवटी सामाजिक लोकशाही म्हणजे काय? यावर त्यांचे मत असे होते, ‘याचा अर्थ असा आहे की, अशी जीवनशैली जी स्वातंत्र्य, समता आणि बंधुता यांना जीवनाची तत्त्वे म्हणून मान्यता देते.’
समानतेचा अभाव अनेक समस्यांना जन्म देईल, परंतु बंधुत्वाशिवाय स्वातंत्र्य आणि समानता नैसर्गिकरीत्या अबाधित राहणे शक्य होणार नाही. हे आदर्श लक्षात घेऊन, डॉ. आंबेडकरांनी मूलभूत हक्कांची हमी दिली. या क्रमाने, सामाजिक परिस्थितीत समानता निर्माण करण्यासाठी अस्पृश्यता निर्मूलन, अनुसूचित जाती, जमाती आणि इतर मागासवर्गीयांसाठी आरक्षण आणि इतर घटनात्मक हमी देण्यात आल्या. संविधान लागू झाल्यापासून, आपल्या लोकशाहीला सामाजिक लोकशाही बनवण्यासाठी लागोपाठच्या सरकारांनी सतत प्रयत्न केले आहेत. दलित आणि इतर वंचित घटकांना हमी देण्याव्यतिरिक्त, गरिबी निर्मूलन आणि जीवनमान सुधारण्यासाठी गृहनिर्माण, पिण्याचे पाणी, रोजगार, शिक्षण आणि स्वयंपाकाचा गॅस यासारख्या योजनांद्वारे त्यांच्या उन्नतीसाठी अनेक उपक्रम हाती घेण्यात आले. लोकांचे राहणीमान सुधारण्यासाठी, राज्याच्या मार्गदर्शक तत्त्वांमध्ये स्पष्ट तरतुदी करण्यात आल्या आहेत.
देशाच्या सामाजिक, आर्थिक आणि राजकीय गुंतागुंती लक्षात घेता, जेव्हा संविधान अस्तित्वात आले तेव्हा त्यात आठ अनुसूची आणि ३९५ कलमे होती. त्या तुलनेत, इतर देशांची राज्यघटना खूपच लहान आहे. अमेरिकेच्या संविधानात फक्त सात कलमे आहेत. अंमलबजावणीच्या वेळी, कॅनडाच्या संविधानात १४७ कलमे होती, दक्षिण आफ्रिकेच्या संविधानात १५३ कलमे होती आणि आॅस्ट्रेलियन संविधानात १२८ कलमे होती. या पैलूंबद्दल माहिती असलेल्या लोकांनी तक्रार केली की, भारतीय संविधान खूप तपशीलवार आणि कठीण आहे. त्यावर अनेक घटकांनी टीकाही केली. यामध्ये पाश्चात्त्य विद्वान आणि त्यांचे प्रभाव विशेषत: सहभागी होते. टीकाकारांचा असा युक्तिवाद होता की, संविधान इतके लांब आणि शब्दबद्ध आहे की ते सामान्य नागरिकांना समजू शकत नाही. एका टीकाकाराने म्हटले आहे की, त्यात १.४६ लाख शब्द आहेत, तर अमेरिकन संविधान फक्त ४,५४३ शब्दांचे आहे. काही टीकाकारांनी संविधानात शंभरहून अधिक दुरुस्त्या केल्याबद्दल टीका केली आहे.
तथापि, जर आपण गेल्या ७८ वर्षांच्या प्रवासाकडे पाहिले तर अशी टीका अनावश्यक वाटते. याची अनेक कारणे सांगता येतील. लक्षात ठेवा की जगातील सर्वात वैविध्यपूर्ण समाज असलेला भारत खरोखरच एक गतिमान लोकशाही देश आहे. बहुसंख्य हिंदूंमध्ये सुमारे ६,००० जाती आहेत, त्यापैकी ३,५०० जाती ओबीसीअंतर्गत येतात. जातीची ही व्याप्ती इस्लाम, ख्रिश्चन आणि इतर पंथ आणि धर्मांमध्येही पसरलेली आहे. भारतात अनेक भाषा आणि बोलीभाषा प्रचलित आहेत. भारत हे जगातील बहुतेक धर्मांचे मूळ स्थान आहे आणि इस्लाम आणि झोरोस्ट्रियन धर्मासारख्या अनेक पंथ आणि धर्मांचे आश्रयस्थानही राहिले आहे. उत्तर, दक्षिण, पूर्व, पश्चिम आणि ईशान्य भागात राहणाºया लोकांच्या चेहºयाच्या वैशिष्ट्यांमध्येही काही फरक दिसून येतो. डॉ. आंबेडकर आणि संविधान सभेतील इतर सदस्यांना या वास्तवाची जाणीव होती आणि त्यांनी एक असे संविधान तयार केले ज्याने विविध गटांना एकत्र आणून राष्ट्राला एकसंध ठेवण्यास मदत केली. त्याची अंमलबजावणी संविधान निर्मात्यांच्या प्रयत्नांचे यश दर्शवते.
संविधानातील सुधारणांवर टीका करणाºयांनी हेही समजून घेतले पाहिजे की, संविधानाच्या निर्मात्यांनी हे सुनिश्चित केले की, संविधान काळ आणि परिस्थितीनुसार आकार घेत राहील. त्यांनी संविधान कडक करण्याऐवजी लवचिक बनवले. यासाठी त्यांनी अमेरिकन संविधानाच्या निर्मात्यांपैकी एक असलेल्या जेफरसन यांच्याकडून प्रेरणा घेतली, ज्यांनी म्हटले होते की, आपण प्रत्येक पिढीकडे वेगळ्या पद्धतीने पाहिले पाहिजे आणि पुढच्या पिढीला बांधून ठेवण्याचा अधिकार कोणालाही नाही.
संविधानाच्या निर्मितीमध्ये मानवी स्वभावाची अद्भुत समज समाविष्ट केल्याबद्दल आपले संविधान निर्माते कौतुकास पात्र आहेत. त्यांच्या दूरदृष्टीमुळेच १९४७ मध्ये ३५ कोटी भारतीयांना लक्षात घेऊन तयार केलेला एक दस्तऐवज आजही १४५ कोटी भारतीयांसाठी प्रासंगिक आहे. त्यांना एकत्र ठेवणे आणि सामाजिक आणि आर्थिक सक्षमीकरणाकडे सकारात्मक वाटचाल करण्यास सक्षम करणे.
म्हणूनच, ज्यांना आपल्या संविधानात दोष आढळतात ते केवळ थट्टेचे विषय आहेत आणि त्यांनी स्वत:चे काम करावे. या टीकाकारांना हे माहीत नाही की, आपल्या संविधान निर्मात्यांनी त्यांचे काम इतके चांगले केले की, त्यांनी आपल्याला असे संविधान दिले जे समता, स्वातंत्र्य आणि बंधुत्वाला प्रोत्साहन देते आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे राष्ट्रीय एकतेचे पालनपोषण करते.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा