शाश्वत आणि सर्वसमावेशक शहरी विकासाची आकांक्षा हा भारताच्या पाच ट्रिलियन डॉलरची अर्थव्यवस्था बनण्याच्या महत्त्वाकांक्षेतील एक आवश्यक घटक आहे. ही आकांक्षा जलद शहरीकरण, पर्यावरणीय बदल आणि सामाजिक विषमतेशी निगडित आहे. या गुंतागुंतीच्या आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी देशाला कुशल नियोजक आणि व्यावसायिकांची गरज आहे, ज्यांच्याकडे पर्यावरणास अनुकूल, सर्वांसाठी समान संधी आणि मजबूत शहरी वातावरणाला अर्थपूर्ण दिशा देण्याची क्षमता आहे. भारतातील नियोजन शिक्षणाचा पुनर्विचार व्हायला हवा. शहरी विकासाच्या परिस्थितीकडे नव्या दृष्टिकोनातून पाहणे गरजेचे झाले आहे. शहरी विकास आणि नियोजनाचा अभ्यास चांगला होणे गरजेचे आहे. वाढते शहरीकरण ही जागतिक समस्या असेल. पण ही समस्या न राहता ती गरज म्हणून त्याकडे पाहिले पाहिजे. त्यासाठी नियोजन महत्त्वाचे आहे. त्यासाठी ठोस उपाय आवश्यक आहे.
यासोबतच नियोजन शिक्षणातही परिवर्तन आवश्यक आहे. आता आपल्याला नियोजनाच्या राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक परिमाणांचा व्यापक दृष्टिकोन स्वीकारावा लागेल. निकालावर आधारित शिक्षणाचा उपक्रम या दिशेने उपयुक्त ठरेल. याअंतर्गत, अभ्यासक्रम अशा प्रकारे निश्चित करावा लागेल की तो रोजगार बाजाराच्या वेगाने वाढणाºया मागणीनुसार असेल.
त्यातून केवळ सैद्धांतिक ज्ञानानेच नव्हे तर वास्तविक-जगातील आव्हानांना तोंड देऊ शकणाºया तांत्रिक, विश्लेषणात्मक आणि संभाषण कौशल्यांनी सुसज्ज असे पदवीधर तयार केले पाहिजेत. यासोबतच धोरणांचे विश्लेषण करण्याची आणि सामाजिक समता आणि आर्थिक विकासाचे बारकावे समजून घेण्याची क्षमता त्यांच्याकडे असली पाहिजे.
नियोजन शिक्षणामध्ये अभ्यासक्रमात समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, पर्यावरण, विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा वापर यासारख्या विषयांचे आकलन आणि सर्वांगीण अवलंब करण्याच्या पैलूंचा समावेश असावा. आधुनिक शहरी लँडस्केपच्या गुंतागुंतींना सामोरे जाण्यासाठी शहरी व्यवस्थापन, शहरी वित्त, प्रकल्प विकास, धोरण नियोजन आणि विश्लेषण यासारखे विषय आवश्यक आहेत.
संस्थांनी अस्थायी शिक्षकांऐवजी वचनबद्ध आणि पूर्णवेळ शिक्षकांमध्ये गुंतवणूक करावी. पर्यावरणीय बदल आणि समस्यांना तोंड देण्यासाठी शहरांची क्षमता निर्माण करणे यासारख्या जागतिक आव्हानांना सामोरे जाण्यासाठी एकात्मिक पर्यावरणीय कौशल्याची गरज आहे. यासाठी, इन्स्टिट्यूट आॅफ टाउन प्लॅनर्ससारख्या नियामक संस्था खात्री करतात की, नियोजन कार्यामध्ये स्थावर मालमत्तेच्या संकुचित हितसंबंधांऐवजी व्यापक सार्वजनिक हिताला प्राधान्य दिले जाते. सहभागी सर्व पक्षांशी समन्वय साधण्यासाठी नियोजकांकडे विवाद निराकरण, वाटाघाटी, मध्यस्थी आणि लॉबिंगसह मजबूत व्यवस्थापकीय कौशल्ये असणे आवश्यक आहे.
संबंधित ज्ञानाचे नियोजन करताना वैज्ञानिक दृष्टिकोन, नैतिकता आणि सौंदर्यशास्त्रही महत्त्वाचे आहे. नियोजकही नावीन्यपूर्ण आणि समुदायांच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक फॅब्रिकसाठी संवेदनशील असले पाहिजेत. नियोजन कार्यात सामाजिक न्यायाचे महत्त्व समजून घेण्यासाठी वैद्यकीय शिक्षण हे उत्तम उदाहरण आहे. आम्ही डॉक्टरांना अशा प्रकारे तयार करतो की, ते लोकांचे प्राण वाचवण्याची मोठी जबाबदारी पार पाडू शकतील. त्यांचे शिक्षण आणि प्रशिक्षण सुमारे दहा वर्षे घेते. त्यानंतरच ते स्वतंत्रपणे काम करण्यास तयार आहेत. दुसरीकडे, शहरी नियोजक आहेत, जे संपूर्ण समाजाच्या सुरळीत आणि आनंददायी जीवनासाठी जबाबदार आहेत. त्यांना तयार करण्यासाठी फक्त दोन वर्षे पुरेशी आहेत का?
वैद्यकीय शिक्षणाप्रमाणे शहरी नियोजनही केवळ एका पदवीपुरते मर्यादित नसावे. आपल्याला सतत शिकण्याच्या प्रक्रियेतून नियोजक तयार करावे लागतील. शहरी नियोजनात स्पेशलायझेशन अभ्यासक्रम असावेत. हे आमच्या नियोजकांना नावीन्यपूर्ण आणि शाश्वत शहरी विकासात आघाडीवर ठेवेल. नगर नियोजनाच्या या नव्या युगात तांत्रिक कौशल्यावर भर दिला पाहिजे. प्रभावी निर्णय प्रक्रिया आणि समन्वयासाठी सॉफ्ट स्किल्सचा विकास आवश्यक आहे. यामध्ये संवादाचे महत्त्व वाढते.
करार व्यवस्थापन आणि खरेदीच्या बाबतीत त्याची अधिक गरज आहे. शहरी नियोजन हा गंभीर आणि समर्पित व्यवसाय म्हणून स्थापित करण्यासाठी शैक्षणिक संस्था, व्यावसायिक गट आणि अभ्यासक यांच्याकडून एकत्रित प्रयत्न करणे आवश्यक आहे. सतत शिक्षण, कौशल्य आणि आवश्यक सॉफ्ट स्किल्सच्या संस्कृतीसह नियोजन शिक्षण, शहरी विकासाच्या बहुआयामी आव्हानांना तोंड देऊ शकणारे व्यावसायिक तयार करू शकतात. शहरी नियोजनाचा असा दृष्टिकोन केवळ आजच्या गरजा भागवेल असे नाही तर भविष्यातील शहरे तयार करण्यासही मदत करेल.
दर्जेदार जीवन, पर्यावरण मित्रत्व आणि आर्थिक विकासाचे त्रिमितीय उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी, प्रत्येक निर्णय आणि कृतीमध्ये योग्य संतुलन आणि अचूकता आवश्यक आहे. शहरी नियोजकांना प्रशासन, वित्त, नियोजन, नावीन्य, तंत्रज्ञान यात प्रभुत्व मिळवावे लागते. आमचे नियोजक सरस्वती, लक्ष्मी आणि दुर्गा यांच्याकडून प्रेरणा घेऊ शकतात. सरस्वती ही विद्येची देवी, समृद्धीची लक्ष्मी आणि शक्तीची दुर्गा आहे.
या तीन गुणांचा आपण नगर नियोजनात समावेश केला पाहिजे. शहरी व्यवस्थापन शिक्षण ही भारताचे भविष्य घडवण्यासाठी महत्त्वाची गुंतवणूक आहे. एका चांगल्या भारतासाठी आमच्याकडे एक दृष्टी आणि ब्लू प्रिंट आहे. फक्त तुमच्या व्यावसायिकांना शहरी व्यवस्थापनाच्या कौशल्याने सुसज्ज करणे बाकी आहे. तरच अर्बन इंडिया २.०ची भव्यता पूर्णपणे प्रकट होईल आणि आम्ही भविष्यातील शहरे पुन्हा परिभाषित करू शकू. शहरांमध्ये वर्षानुवर्षे प्रश्न हे रस्ते, पाणी, वाहतुकीची कोंडी हेच का राहतात? कायमस्वरूपी चांगले रस्ते देण्याबाबत आपण नियोजन का करू शकत नाही? रस्ते पार खराब झाले, अपघात वाढले, लोकांची आरडाओरड सुरू झाल्यावर त्याची दुरुस्ती करायची प्रथा बंद केली पाहिजे. रेल्वे ज्याप्रमाणे प्रत्येक रविवारी मेगाब्लॉक घेऊन आपली देखभाल दुरुस्ती करते तसे रस्ते, वाहतूक, पाणी आणि नागरी सुविधांबाबत नियमित होणे गरजेचे आहे.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा