उपग्रह

             खगोलशास्त्र, अंतराळविज्ञान, ज्योतिष, ग्रह तारे याबाबत माणसाला नेहमीच आकर्षण असते. उत्सुकता असते. त्यामध्येकाहीतरी अदभूत आहे असेही बºयाचवेळा वाटते. आकाशगंगा, सूर्यमाला ग्रह, उपग्रह, तारे, तारका हेनेहमीच आपले लक्ष वेधून घेत असतात. अशापैकीच एक आकर्षण असतेतेउपग्रहाचे.

ग्रहाभोवती फिरणारा खस्थ पदार्थ म्हणजे उपग्रह . सूर्यमालेत निरनिराळ्या ग्रहांना किती उपग्रह आहेत याचे बरेच संशोधन झाले आहे. हे संशोधन सतत चालत असते. आपल्या पृथ्वीला एक उपग्रह आहे, त्याला आपण चंद्र म्हणतो. मंगळ आणि वरुण (नेपच्युन) यांना प्रत्येकी दोन उपग्रह आहेत, प्रजापतीला (यूरेनसला) पाच, शनीला दहा आणि गुरूला एकूण बारा उपग्रह आहेत. बुध, शुक्र व कुबेर (प्‍लूटो) यांना एकही उपग्रह नाही. सूर्यकुलात एकूण बत्तीस उपग्रह आहेत.

            ब्रह्मांडाची निर्मिती किंवा पौराणिक मालिका आपण पाहतो तेंव्हा हे बरेच गूढ वाटते. त्यामुळे अनाकलनीय वाटून त्यावर अभ्यास करण्याचा नादही आपण सोडून देतो. पण काही संशोधक, अभ्यासक, गणिती याचा सातत्याने अभ्यास करत असतात. लक्षावधी वर्षांपूर्वी, अत्यंत तप्त अशा वायुरूप वैश्व-वस्तूंच्या महाप्रचंड ढगापासून तारे आणि नंतर क्रमाक्रमाने प्राथमिक अवस्थेतील काही प्रचंड भाग निर्माण झाले हेच ग्रह झाले. या प्रचंड वायुराशीस चक्राकार गती होती, त्यांना अक्षीय (आसाभोवतील) परिभ्रमण आणि कक्षीय परिभ्रमण अशा दोन्ही गती होत्या. कालांतराने यातील उष्णता कमी कमी होऊन ते गोठू लागले. या अवस्थेमध्ये त्यांचे वेगवेगळ्या काळी आणखी वेगवेगळे खंड किंवा तुकडे म्हणजे शकले बाहेर फेकली गेली. ही शकले या गोठत चाललेल्या जनक वायुराशीभोवती वेगवेगळ्या अंतरांच्या कक्षांमधून फिरू लागली. हेच ते उपग्रह बनले. चक्राकार गतीमुळे उडालेली शकले या वायुराशीच्या फुगीर भागातूनच बाहेर पडली असावीत, त्यामुळेच बहुतेक उपग्रह जनक ग्रहाच्या विषुववृत्ताशी अत्यल्प कल ठेवून त्याच्या कक्षीय परिभ्रमणाच्या दिशेने त्याच्याभोवती भ्रमण करीत असलेले दिसतात.

उपग्रहाच्या कक्षेचा बृहदक्ष (लंबवतुर्ळाकार कक्षेच्या अक्षांपैकी सर्वांत मोठा अक्ष) आणि त्याचा प्रदक्षिणाकाल माहीत झाल्यास ग्रहाचे वस्तुमान चटकन काढता येते. उपग्रह हा ग्रहाभोवती फिरत असतो. पण ग्रह आणि त्याचे उपग्रह दोघेही मिळून सूयार्भोवती फिरतात. ग्रह आणि उपग्रह हे दोघेही त्यांच्या वस्तुमानाच्या समाईक मध्याभोवती फिरत असतात. ग्रहाच्या मानाने उपग्रहांचे वस्तुमान पुष्कळच कमी असल्यामुळे हा समाईक वस्तुमध्ये ग्रहाच्या पोटातच असतो. काही उपग्रह जनक ग्रहाच्या भ्रमणाच्या दिशेच्या विरुद्ध दिशेने आणि त्याच्या विषुववृत्त पातळीशी बराच मोठा कोन करून फिरत असलेले असेही आढळतात. या उपग्रहांना अनियमित उपग्रह म्हणतात. जनक ग्रहातून बाहेर पडल्यावर विशिष्ट परिस्थितीमुळे काही शकले जनक ग्रहांच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या कक्षेबाहेर फेकली गेल्यामुळे ती सूयार्भोवती फिरू लागली व त्या कक्षेतूनही सुटल्यामुळे परत जनक ग्रहाच्या गुरुत्वाकर्षणाच्या कक्षेत आली व त्या कक्षेत शिरतानाच्या विशिष्ट परिस्थितीमुळे ती अशा वक्र गतीने फिरू लागली असेवैज्ञानिक खुलासेआहेत. पण त्यावर अजूनही संशोधन सुरु आहे.

पृथ्वी आणि चंद्र या ग्रहोपग्रहाच्या जोडीचे एक वैशिष्ट्य आहे. इतर ग्रहांच्या उपग्रहांत आकाराने मोठे असे पाच उपग्रह आहेत व त्यातले तीन वस्तुमानानेही मोठे आहेत, पण त्यांच्या जनक ग्रहाशी त्यांची तुलना करता ते किरकोळ वाटतात. तसे पृथ्वी आणि चंद्राचे नाही. चंद्र आणि पृथ्वी यांच्या व्यासांचे गुणोत्तर १ : ४ आहे.  गुरूचा सर्वांत मोठा उपग्रह व गुरू यांच्या व्यासांचे गुणोत्तर सु. १ : २४ आणि ढोबळ मानाने हेच गुणोत्तर शनीचा सर्वांत मोठा उपग्रह व शनी यांच्या व्यासांचे आहे. यामुळेच भरती ओहोटीसारखा चंद्राचा प्रभाव पृथ्वीवर दिसतो.

गुरूच्या सात उपग्रहांना नावे दिलेली नाहीत. मार्सडेन नावाच्या ब्रिटिश ज्योतिर्विदांनी हेस्तिआ, हेरा, पोझाइडॉन, हेड्स, डिमिटर, पॅन आणि अड्रॅस्तिआ ही नावे ६ ते १२ या उपग्रहांना सुचविली आहेत. पण ती रूढ झालेली नाहीत. शनीला दहावा उपग्रह (यानुस) असल्याचा शोध लागला आहे परंतु त्याची आकडेवारी अजून उपलब्ध नाही. गुरूचे आयो, यूरोपा, गॅनिमिड व शनीचा टायटन या उपग्रहांना विरळ वातावरण आहे.

बहुतेक सर्व उपग्रहांचे कक्षीय परिभ्रमण मूळ ग्रहांच्याच दिशेनेअसते. याला अपसव्य म्हणजे घड्याळाच्या काट्यांच्या हालचालीच्या विरुद्ध दिशेने म्हणतात. असे असले, तरी गुरूचे ८, ९, ११ व १२ या क्रमांकांचे उपग्रह तसेच शनीचा फीबी, मिरांडा सोडून प्रजापतीचे सर्व उपग्रह व वरुणाचा ट्रायटन हे उलट दिशेने फिरतात. असे हे अदभूत आणि गूढ रम्य खगोलशास्त्रीय दर्शन आहे.

जन्माला आल्यापासून माणूस आकाशाकडे पहात असतो. लहान मूलही रडायला लागल्यावर त्याला चंद्र दाखवला की ते शांत होते. ग्रह, उपग्रह आणि तारकापुंजांशी आपलेनैसर्गिक नाते आहे. त्यामुळे त्याचे आकर्षण हे कायमच असते. अथांग, अमर्यादीत अशा या आकाशातील विज्ञानाचे कुतुहल म्हणूनच कायम आपल्याला असते.

प्रफुल्ल फडके/ संस्कृती

9152448055