आजकाल विविध राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय अहवाल असे म्हणत आहेत की, भारताच्या जलद आर्थिक विकासात आर्टिफिशियल इंटेलिजेन्स (एआय)ची भूमिका प्रभावी ठरणार आहे. यासोबतच, देश आणि जगात भारतीय एआय व्यावसायिकांची गरजही वेगाने वाढत आहे. अलीकडेच अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन यांनी एकप्रकारे याची पुष्टी केली आणि म्हटले की, आंतरराष्ट्रीय नाणेनिधीनुसार, २०२८ पर्यंत भारताला जगातील तिसरी सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था बनवण्यात एआयचा अवलंब करणारे उद्योग महत्त्वाची भूमिका बजावतील.
तसेच, केंद्रीय इलेक्ट्रॉनिक्स आणि आयटी मंत्रालयाच्या ‘इंडियाज एआय रिव्होल्यूशन, अ रोडमॅप फॉर डेव्हलप्ड इंडिया’ या अहवालात असे म्हटले आहे की, २०४७ पर्यंत भारताला २३-२५ ट्रिलियन डॉलर्सची अर्थव्यवस्था बनवण्यात देशातील एआय व्यावसायिक महत्त्वाची भूमिका बजावतील. सरकारचा अंदाज आहे की, यासाठी पुढील वर्षी देशाला सुमारे १० लाख एआय व्यावसायिकांची आवश्यकता असेल. याशिवाय, ‘एआय अपॉर्च्युनिटी अजेंडा’ या शीर्षकाच्या गुगलच्या अहवालात असे म्हटले आहे की, भारत सध्या त्याची वेगाने वाढणारी अर्थव्यवस्था, तांत्रिक प्रतिभा आणि दोलायमान स्टार्टअप इकोसिस्टममुळे एआयचा फायदा घेण्यासाठी चांगल्या स्थितीत आहे.
भारतात एआय तंत्रज्ञानाचा अवलंब केल्यामुळे उत्पादकता हळूहळू वाढत आहे. उद्योग, शेती, आरोग्य, सेवा आणि इतर क्षेत्रात एआयचा वापर वाढल्याने भारताला २०३० पर्यंत ३३.८ लाख कोटी रुपयांचे आर्थिक फायदे मिळू शकतात. अशा परिस्थितीत एआयकडे व्यापक आणि जबाबदार दृष्टिकोनामुळे भारतात आर्थिक आणि सामाजिक प्रगती शक्य होऊ शकते. ओपन एआयचे सीईओ सॅम आॅल्टमन यांच्या मते, भारत एआयसाठी जगातील दुसºया क्रमांकाची सर्वात मोठी बाजारपेठ आहे. गुगलचे सीईओ सुंदर पिचाई यांच्या मते, भारत एआयच्या क्षेत्रात जगाचे नेतृत्व करू शकतो. मायक्रोसॉफ्टचे सीईओ सत्या नाडेला यांच्या मते, गणितात कुशल असलेल्या भारताच्या नवीन पिढीसाठी एआयच्या क्षेत्रात प्रचंड शक्यता आहेत.
यात काही शंका नाही की, भारताची नवीन पिढी एआयच्या क्षेत्रात आपले योगदान सतत वाढवत आहे. हे देखील महत्त्वाचे आहे की, साध्या आणि परवडणाºया पद्धतीने एआयमध्ये कुशल कामगारांची उपलब्धता असल्याने, भारतात मोठ्या बहुराष्ट्रीय कंपन्यांचे आगमन वेगाने वाढले आहे. यामुळे देशाची सेवा निर्यात वेगाने वाढत आहे. यामुळे भारत मोठ्या प्रमाणात परकीय चलन मिळवून देणारी आर्थिक शक्ती म्हणूनही उदयास येत आहे.
नुकत्याच प्रकाशित झालेल्या वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरमच्या ‘जॉब्स आॅफ द फ्युचर’ या अहवालात असे म्हटले आहे की, २०३० पर्यंत एआय क्षेत्रात जागतिक स्तरावर १७ कोटी नोकºया निर्माण होतील, तर ९.२ कोटी पारंपरिक नोकºया नष्ट होण्याची अपेक्षा आहे. तांत्रिक प्रगती, लोकसंख्याशास्त्रीय बदल, भू-आर्थिक तणाव आणि आर्थिक दबाव यामुळे एआय क्षेत्रात नोकºया वाढतील आणि यामुळे जगभरातील उद्योग आणि व्यवसायांना एक नवीन रूप मिळेल. अहवालात म्हटले आहे की, ज्या नोकºयांना जास्त मागणी असेल त्यात एआय डेटा तज्ज्ञ, मशीन लर्निंग तज्ज्ञ आणि सायबर सुरक्षा व्यवस्थापन तज्ज्ञ यांचा समावेश आहे. याशिवाय उल्लेखनीय गोष्ट अशी आहे की, पॅरिसमध्ये अलीकडेच झालेल्या एआय अ‍ॅक्शन समिट, २०२५चे सह-अध्यक्षपद भूषवताना पंतप्रधान नरेंद्र मोदी म्हणाले होते की, एआयमुळे नोकºया जातील अशी जगात भीती असली तरी, इतिहास साक्षीदार आहे की, तंत्रज्ञानामुळे नोकºया गमावल्या जात नाहीत, तर त्यांचे स्वरूप बदलते आणि नवीन प्रकारच्या नोकºया निर्माण होतात.
म्हणून, एआय-चालित भविष्यासाठी आपल्या लोकांना कुशल बनवण्यासाठी आणि त्यांना काम करण्याच्या नवीन पद्धतींसाठी तयार करण्यासाठी आपल्याला गुंतवणूक करण्याची आवश्यकता आहे. एआय मिशन अंतर्गत एआय कुशल मनुष्यबळ तयार करण्यासाठी देश पावले उचलत आहे ही चांगली गोष्ट आहे. यासाठी सरकारने या वर्षीच्या सर्वसाधारण अर्थसंकल्पात तरुणांना एआयमध्ये कुशल बनवण्यासाठी काही पावले उचलली आहेत. असे असूनही हे देखील खरे आहे की, आतापर्यंत भारतातील उत्पादकता वाढण्याच्या महत्त्वाकांक्षेइतकी वेगाने वाढलेली नाही. ती गती देण्यासाठी सरकार आणि खासगी क्षेत्र एकत्रितपणे एआयचा वापर करू शकतील अशा क्षेत्रांची ओळख पटवली पाहिजे.
भारतजेन, देविका, सूत्र, ऐरावत, सर्वम-१, चित्रलेखा, एव्हरेस्ट-१ सारखे अनेक एआय मॉडेल देशात कार्यरत असले तरी, आता भारताने स्वत:चे जनरेटिव्ह एआय मॉडेल जलद विकसित केले पाहिजे. याशिवाय संगणक विज्ञान, एआय, मशीन लर्निंग, सायबर सुरक्षा, डेटा सायन्स, क्लाऊड कॉम्प्युटिंग आणि ब्लॉकचेन यासारख्या संबंधित क्षेत्रांसाठी मोठ्या संख्येने कुशल अभियंत्यांना तयार करावे लागेल, जेणेकरून एआय-चालित नोकरी बाजाराच्या नवीन युगाच्या मागण्या पूर्ण करता येतील. यासाठी उच्च शिक्षणात, विशेषत: अभियांत्रिकी शिक्षणात मोठा बदल घडवून आणला पाहिजे.
जगातील सर्वात जास्त तरुण लोकसंख्या असलेल्या भारतात, नवीन पिढीला एआय कौशल्यांनी सुसज्ज करण्याच्या मार्गावर सरकार वेगाने पुढे जाईल अशी अपेक्षा आहे, कारण एआय-सज्ज पिढीच्या शक्तीनेच आपण जगातील तिसरी सर्वात मोठी अर्थव्यवस्था आणि विकसित राष्ट्र बनण्याचे स्वप्न साकार करू शकू.
